Габрыэла Містраль
Як я раблю свае вершы
(Como hago mis versos)
Як я раблю свае вершы
(Como hago mis versos)
Паспрабую распавесці, як я пішу, калі, канешне, мне вядома нешта яснае і карыснае пра тое, як жа я пішу. Тэма, якую мне прапанавалі, вось якая: "Як вы робіце свае вершы?" І я ўспомніла адну дзівосную прыпавесць Пэдра Прада, чылійскага пісьменніка. Пэдра Прада распавядаў, як аднойчы нейкая паненка прыйшла ў сад і папрасіла ў садоўніка ружу — з той неймавернай легкадумнасцю, якая ёсць у нас, жанчын. Але садоўнік быў чалавекам грунтоўным, старым, у жыцці абазнаным, і таму адказаў ёй: "Я дам вам ружу, якую пажадаеце, адно што зрэжце яе там, дзе яна пачынаецца". Тады паненка сабралася зрэзаць ружу наўпрост пасярэдзіне сцябла, вось тут. А садоўнік ёй і кажа: "Не, ружа не тут пачынаецца. Вы мяркуеце, што ружа мае пачынацца з кветаножкі?" — "А!" — кажа паненка і апускае нажніцы крыху ніжэй. — "О не, — кажа садоўнік, — вы памыляецеся. Мяркуеце, адсюль пачынаецца тое, што расквітнела ўверсе? І адкуль жа кветка насычаецца жывіцай?" — "А!" — кажа паненка, збіраючыся рэзаць ля самай зямлі. — "О не, — кажа ёй садоўнік, — няўжо вы мяркуеце, што ружа пачынаецца менавіта тут? А як жа корань?" — "А, — кажа яна, — тады мне трэба вырваць яе з коранем". А садоўнік ёй і кажа: "Няўжо вы мяркуеце, што ружа пачынаецца з каранёў? І адкуль жа да яе прыходзіць усё тое, што яна мае?" Паненка зусім збянтэжылася і не зрэзала ружы. Вось таксама і мы не ведаем, дзе пачынаецца верш. Ён пачынаецца ў тыя імгненні, калі яго пішуць? Ох, не! Ён пачынаецца ў імгненне, калі нас збівае з ног нейкі ўкол, укол пачуццяў, удар дзідаю пачуцця. Бо калі такая дзіда б’е нас, наша плоць задоўга марудзіць, перад тым як зрабіцца досыць мяккай і адчуць удар. Варта вярнуцца да ўсяго, што вырабляла наша сэрца, перад тым як плоць набыла тую якасць, праз якую б яна магла прымаць удары гэтага кінжала, а значыцца, варта пачаць з дзяцінства, дзе пачынаецца ўсё; але калі мы нараджаемся, то ўжо прыносім з сабой і задаўні капітал, і велізарныя даўгі. Варта пачаць з усёй грамады нашых продкаў. Якая драбяза — распавесці, з чаго робяць вершы! Вы, вялікія мужы, што з цікавасцю слухаеце нас, ведайце: жанчыны не пішуць гэтак урачыста, як Бюфон, які дзеля высокага шаленства апранаў камзол з карункавымі рукавамі і з найвышэйшай урачыстасцю сядаў за свой стол з чырвонага дрэва. Мужчыны, відаць, такія ж пыхлівыя, як жанчыны, ці нават болей.
Я пішу, паклаўшы на калені дошачку, з якой вандрую заўсёды, а пісьмовы стол мне ні разу не прыдаўся ні ў Чылі, ні ў Парыжы, ні ў Лісабоне. Пішу я зранку або ўначы, а вось вечары ніколі не прыносілі мне натхнення, і я ўсё ніяк не ўцямлю, чаму гэта яны такія бясплённыя — ці проста мяне не шануюць. Здаецца, я не напісала ні верша ў зачыненым пакоі, а яшчэ ў пакоі, акно якога выходзіла б на жахлівыя муры гарадскога дома. Я заўжды абапіраюся позіркам на кавалачак неба, якое Чылі мне падарыла чыстым і сінім, а Еўропа дорыць размытым. Я прыходжу ў гумор, калі мае старыя вочы абапіраюцца на зелень ласкавых дрэў. Пакуль я была аселым стварэннем, пакуль жыла са сваім народам у сваёй краіне, я пісала пра тое, што падыходзіла ўшчыльную і было найбліжэйшым. Пісала, як той казаў, па гарачых слядах. З таго часу, як я зрабілася стварэннем вандроўным, добраахвотнай выгнанніцай, падаецца, я не пішу, а жыву сярод туманных зданей. Цэлы свет — паветра, неба і зямля — абярнуўся чыстай тугой. Зямля Амерыкі і мае блізкія — жывыя і памерлыя — абярнуліся панылай, але адданай сябрынай, якая болей прыгнятае і замінае, чым асланяе мяне, а зрэдчас дазваляе сапраўды пабачыць чужаземныя пейзажы і тамтэйшых жыхароў. Увогуле, я пішу верш няспешна, але іншым разам — з вертыкальнай хуткасцю каменяпаду ў Кардыльерах. У кожным разе, я сярдую, калі нешта мяне затрымлівае, і заўсёды маю пры сабе чатыры-шэсць навостраных алоўкаў, таму што я досыць лянівая пястунка і прызвычаілася, што мне дораць усё, акрамя вершаў. У той час, калі я дужалася з моваю, патрабуючы ад яе велізарнай напругі, я звычайна чула ад сябе самой раз’ятранае рыпенне зубоў або скрыгат наждачкі па шчарбатым купале маўлення. Цяпер я дужаюся не са словамі, а з тым-сім іншым. Ува мне ўзнікла непрыязнасць і адчужанасць ад тых маіх вершаў, тон якіх перастаў быць маім праз сваю залішнюю напышлівасць. Я не апраўдваюся, але цяпер прызнаю толькі тыя свае вершы, дзе чую мову, на якой размаўляю сама — тое, што Дон Мігель, вялікі баск, называў "гутарковай мовай". Праўлю я нашмат больш, чым могуць падумаць тыя, хто чытае мае вершы, якія і пасля праўкі застаюцца варварскімі. Я выйшла з горнага лабірынту, ды нешта ад гэтага вузла, які немажліва разблытаць, застаецца ў тым, што я раблю, і ў вершах, і ў прозе.
Пісаць мне зазвычай радасна. У мяне ад гэтага заўсёды цёпла на душы, а дзень робіцца сардэчным, пяшчотным, дзіцячым; такі дзень прыносіць мне адчуванне, быццам я прабавіла колькі гадзін на сваёй сапраўднай радзіме. Я прызвычаілася да расперазанага свавольства, да поўнай свабоды ў тыя дні, калі пішу вершы, добрыя ці дрэнныя, і мая душа нібыта венчаная з вялікім мноствам жывых стварэнняў, венчаная з цэлым светам. Мне падабаецца пісаць у ахайным пакоі, хоць я чалавек цалкам неарганізаваны. Парадак, здаецца, дорыць мне раздолле, а позірк мой і душа патрабуюць раздолля. У нейкіх выпадках я пісала, наследуючы рытму фурманкі, што ехала поруч са мною. Або наследуючы гукам прыроды, якія штораз болей зліваюцца ўва мне ў своеасаблівую калыханку. Хвойнікі, марское хваляванне, шапаценне таполі — усё гэта, кранаючы мой слых, прыходзіць да мяне ў рытме калыханкі, толькі калыханкі. З іншага боку, у мяне і дагэтуль ёсць апавядальныя вершы, якімі так пагарджаюць маладыя паэты. Паэзія ацаляе мае пачуцці і тое, што мы завём душой, але чужая — нашмат болей за ўласную. Аднак абедзве разганяюць маю кроў, бароняць дзяцінства майго характару, здзяціньваюць і ачышчаюць мяне перад светам. Паэзія для мяне проста рэшта, асадак дзяцінства, якое даўно адступіла. Хоць вершы, якія я пішу, выходзяць гаротнымі і цяжкімі, але яны змываюць з мяне пацяруху свету і нават не ведаю якую яшчэ сутнасную гнюсь, падобную да таго, што мы называем першародным грахом, і якую я заўжды нашу з сабой, нашу няўцешна. Хаця не ведаю, можа, гэта не першародны грэх, а наша агульнае падзенне ў бездань рацыянальнай і антырытмічнай выразнасці, у якую спусціўся пакараны род чалавечы і якая найболей баліць жанчынам, бо мы згубілі тую радасць ласкавай мовы, у якой былі памкнёнасць і музыка, што мусіла зрабіцца моваю роду чалавечага.
Дарэчы кажучы, я думала, што дзяцінству дала б тое самае азначэнне, якое дала паэзіі, і думала вось што. Я напісала верш, у якім размаўляе дзіцё, размаўляе пра абрысы рэчаў, якія яно бачыць з парушынкай у воку. Мяркую, што ў нас, у тых, хто нараджаецца, каб пісаць вершы, упоперак вока ляжыць перакладзінка. Яна не перайначвае нас, але перамяняе ўсё тое, што мы бачым, у розныя формы і робіць нас антылагічнымі і антырэалістычнымі на ўсё жыццё. Гэтак званых паэтаў-рэалістаў не існуе. Гэтая перакладзінка часам змушае нас бачыць жоўтым тое, што напраўду чорнае, а часам — круглым тое, што напраўду квадратнае. Змушае нас вандраваць між усякай чароўнай лухты. Кажуць, што многія з тых, хто памірае, пускаюць адну слязу, адну дзіўную павольную-павольную слязу. Здаецца мне, што тая перакладзінка выходзіць з паэтавага вока разам з гэтай перадсмяротнай слязой. І гэтак мы ўваходзім у рай, ці куды яшчэ — з чыстымі вачыма, бо на тым свеце больш не патрэбная перакладзінка, якая перамяняе для нас усё бачнае.
Пераклад Яўгена Кунцэвіча
Я пішу, паклаўшы на калені дошачку, з якой вандрую заўсёды, а пісьмовы стол мне ні разу не прыдаўся ні ў Чылі, ні ў Парыжы, ні ў Лісабоне. Пішу я зранку або ўначы, а вось вечары ніколі не прыносілі мне натхнення, і я ўсё ніяк не ўцямлю, чаму гэта яны такія бясплённыя — ці проста мяне не шануюць. Здаецца, я не напісала ні верша ў зачыненым пакоі, а яшчэ ў пакоі, акно якога выходзіла б на жахлівыя муры гарадскога дома. Я заўжды абапіраюся позіркам на кавалачак неба, якое Чылі мне падарыла чыстым і сінім, а Еўропа дорыць размытым. Я прыходжу ў гумор, калі мае старыя вочы абапіраюцца на зелень ласкавых дрэў. Пакуль я была аселым стварэннем, пакуль жыла са сваім народам у сваёй краіне, я пісала пра тое, што падыходзіла ўшчыльную і было найбліжэйшым. Пісала, як той казаў, па гарачых слядах. З таго часу, як я зрабілася стварэннем вандроўным, добраахвотнай выгнанніцай, падаецца, я не пішу, а жыву сярод туманных зданей. Цэлы свет — паветра, неба і зямля — абярнуўся чыстай тугой. Зямля Амерыкі і мае блізкія — жывыя і памерлыя — абярнуліся панылай, але адданай сябрынай, якая болей прыгнятае і замінае, чым асланяе мяне, а зрэдчас дазваляе сапраўды пабачыць чужаземныя пейзажы і тамтэйшых жыхароў. Увогуле, я пішу верш няспешна, але іншым разам — з вертыкальнай хуткасцю каменяпаду ў Кардыльерах. У кожным разе, я сярдую, калі нешта мяне затрымлівае, і заўсёды маю пры сабе чатыры-шэсць навостраных алоўкаў, таму што я досыць лянівая пястунка і прызвычаілася, што мне дораць усё, акрамя вершаў. У той час, калі я дужалася з моваю, патрабуючы ад яе велізарнай напругі, я звычайна чула ад сябе самой раз’ятранае рыпенне зубоў або скрыгат наждачкі па шчарбатым купале маўлення. Цяпер я дужаюся не са словамі, а з тым-сім іншым. Ува мне ўзнікла непрыязнасць і адчужанасць ад тых маіх вершаў, тон якіх перастаў быць маім праз сваю залішнюю напышлівасць. Я не апраўдваюся, але цяпер прызнаю толькі тыя свае вершы, дзе чую мову, на якой размаўляю сама — тое, што Дон Мігель, вялікі баск, называў "гутарковай мовай". Праўлю я нашмат больш, чым могуць падумаць тыя, хто чытае мае вершы, якія і пасля праўкі застаюцца варварскімі. Я выйшла з горнага лабірынту, ды нешта ад гэтага вузла, які немажліва разблытаць, застаецца ў тым, што я раблю, і ў вершах, і ў прозе.
Пісаць мне зазвычай радасна. У мяне ад гэтага заўсёды цёпла на душы, а дзень робіцца сардэчным, пяшчотным, дзіцячым; такі дзень прыносіць мне адчуванне, быццам я прабавіла колькі гадзін на сваёй сапраўднай радзіме. Я прызвычаілася да расперазанага свавольства, да поўнай свабоды ў тыя дні, калі пішу вершы, добрыя ці дрэнныя, і мая душа нібыта венчаная з вялікім мноствам жывых стварэнняў, венчаная з цэлым светам. Мне падабаецца пісаць у ахайным пакоі, хоць я чалавек цалкам неарганізаваны. Парадак, здаецца, дорыць мне раздолле, а позірк мой і душа патрабуюць раздолля. У нейкіх выпадках я пісала, наследуючы рытму фурманкі, што ехала поруч са мною. Або наследуючы гукам прыроды, якія штораз болей зліваюцца ўва мне ў своеасаблівую калыханку. Хвойнікі, марское хваляванне, шапаценне таполі — усё гэта, кранаючы мой слых, прыходзіць да мяне ў рытме калыханкі, толькі калыханкі. З іншага боку, у мяне і дагэтуль ёсць апавядальныя вершы, якімі так пагарджаюць маладыя паэты. Паэзія ацаляе мае пачуцці і тое, што мы завём душой, але чужая — нашмат болей за ўласную. Аднак абедзве разганяюць маю кроў, бароняць дзяцінства майго характару, здзяціньваюць і ачышчаюць мяне перад светам. Паэзія для мяне проста рэшта, асадак дзяцінства, якое даўно адступіла. Хоць вершы, якія я пішу, выходзяць гаротнымі і цяжкімі, але яны змываюць з мяне пацяруху свету і нават не ведаю якую яшчэ сутнасную гнюсь, падобную да таго, што мы называем першародным грахом, і якую я заўжды нашу з сабой, нашу няўцешна. Хаця не ведаю, можа, гэта не першародны грэх, а наша агульнае падзенне ў бездань рацыянальнай і антырытмічнай выразнасці, у якую спусціўся пакараны род чалавечы і якая найболей баліць жанчынам, бо мы згубілі тую радасць ласкавай мовы, у якой былі памкнёнасць і музыка, што мусіла зрабіцца моваю роду чалавечага.
Дарэчы кажучы, я думала, што дзяцінству дала б тое самае азначэнне, якое дала паэзіі, і думала вось што. Я напісала верш, у якім размаўляе дзіцё, размаўляе пра абрысы рэчаў, якія яно бачыць з парушынкай у воку. Мяркую, што ў нас, у тых, хто нараджаецца, каб пісаць вершы, упоперак вока ляжыць перакладзінка. Яна не перайначвае нас, але перамяняе ўсё тое, што мы бачым, у розныя формы і робіць нас антылагічнымі і антырэалістычнымі на ўсё жыццё. Гэтак званых паэтаў-рэалістаў не існуе. Гэтая перакладзінка часам змушае нас бачыць жоўтым тое, што напраўду чорнае, а часам — круглым тое, што напраўду квадратнае. Змушае нас вандраваць між усякай чароўнай лухты. Кажуць, што многія з тых, хто памірае, пускаюць адну слязу, адну дзіўную павольную-павольную слязу. Здаецца мне, што тая перакладзінка выходзіць з паэтавага вока разам з гэтай перадсмяротнай слязой. І гэтак мы ўваходзім у рай, ці куды яшчэ — з чыстымі вачыма, бо на тым свеце больш не патрэбная перакладзінка, якая перамяняе для нас усё бачнае.
Пераклад Яўгена Кунцэвіча
Габрыэла Містраль
