Цуд нязручнасці
Кніга “Літургія часу” нязручная для чытача. Любога – і мала абазнанага ў глыбокай глыбіні высокай паэзіі, і някепска ў яе выгінастасцях дасведчанага. Першаму тыпу чытача (а можа і абодвум) з першых радкоў чытання будзе вярэдзіць здагадка, быццам паэту даўно і ў дэталях вядома тое, што ў чытацкую галаву па вызначэнні не ўлазіць, не змяшчаецца; чым далей, тым больш гэта здагадка мацнее, ператвараецца ва ўпэўненасць – і гэта мала спрыяе камфортнай чытацкай самаўпэўненасці, быццам аўтар з усімі ягонымі (не)лірычнымі героямі ды нетрамі спасцігнуты дарэшты. Другому тыпу чытача да ўсяго даводзіцца змагацца з дзіўным адчуваннем роўнавялікасці рэчаў мала сумяшчальных: напрыклад, абвостранай, пульсоўна-балючай актуальнасці кнігі пра час – і адчужана-адстароненай нясвоечасовасці, нават надчасавасці “Літургіі…”, здаецца, падкрэслена безуважнай да вусцішных мітрэнгаў, якімі набрыняла наша сёння.
Аднак менавіта гэта нязручнасць гарантуе чацвёртаму (як пазначана ў анатацыі) паэтычнаму зборніку А. Дуброўскага-Сарочанкава нешараговасць. Нешараговасць зместу, што паўстае на скрыжаванні рэчаў, якія можна прамовіць, – і сутнасцяў, невымоўных па вызначэнні; нешараговасць спосабу паэтычнага выказвання як віртуознай недапрамоўленасці, адмысловага маўлення-маўчання – і нешараговасць унутранага водгуку чытача, патэнцыяльнага (са)ўдзельніка “Літургіі…”.
Літургія як таемнасць (ад грэч. Λειτουργία – богаслужэнне) надзяляецца сэнсам, здзяйсняецца найчасцей як агульная, супольная справа, што сімвалізуе апостальскае нясенне Слова Боскага людзям. “Літургія часу” адкрытая да супольнага руху. Зрэшты, асабіста мне падалося, што лірычны герой ветліва-бесстаронны да патэнцыяльных саўдзельнікаў згаданай справы, бо засяроджаны перадусім на таемнасці (не)прамаўлення Тэксту. Пра тое абвяшчаецца ў першым жа вершы першай нізкі “Берагі акіяна”, вершы, які бачыцца не проста разгорнутай, але стэрэаскапічнай метафарай, мета-метафарай, у сістэме каардынат якой адшукаюцца вытлумачэнні і (для) лірычнага героя, і (для) часу, і нават кнігі-Тэксту:
Не я тлумачу тэкст, а ён мяне,
як акіян тлумачыць кантыненты.
Яны з яго паўсталі, як фрагменты
таго сюжэта, што ляжыць на дне.
А ёсць сюжэты, што не маюць дна.
І Слова ёсць, што берагоў не мае.
І кніга ёсць… Старонка там адна…
Імя ёй – ты. І Бог цябе чытае.
“Не я тлумачу тэкст, а ён мяне…”
Паэтычная “Літургія…” А. Дуброўскага-Сарочанкава – гэта спроба артыкуляваць выпакутаванае разуменне таго, як вусціш сучаснага свету і яго “творцы”-чалавека наогул магчымыя ў межах Сусвету як створанага Ім Тэксту. Свет чалавечы дыскрэдытаваў сябе па ўсіх магчымых кірунках і ва ўсіх магчымых сэнсах, яму ў цэлым не вярэдзіць адчуванне богапакінутасці, пустэча для большасці – катэгорыя фізічная, якая знішчаецца, то бок запаўняецца рэчывам дабрабыту. Аднак ёсць людзі – чытальнікі Тэксту, – якія разумеюць: пакута пустаты – гэта і сутнасць страшнага часу, богапакінутага быцця, і яго паратунак:
Так паўстае ўся прыгажосць Сусвету
з пакуты пустаты,
бо пустаты пакут, як і планеты,
не любіць Дух Святы.
“Над акіянамі пустой планеты…”
Падобна да таго, як Святло ёсць вынікам і працэсам адначасова, сутнасцю Шляху – і самім шляхам-рухам, гэтаксама і крык нематы ў “Літургіі часу” паўстае экзістэнцыяльнай умовай Слова:
Калі імя акіяна – час,
імя яго вуснаў – ты.
Няма ў яго голасу, апрача
крыку тваёй нематы.
“Без берагоў акіян нямы…”
У анатацыі да “Літургіі…” А. Дуброўскага-Сарочанкава даволі будзённа заўважаецца, што “біблейская сімволіка робіцца мовай для гаворкі пра сучаснасць, а адным з галоўных матываў у тэматычнай прасторы кнігі становіцца час”. Абодва сцвярджэнні выклікаюць унутранае пярэчанне, нязгоду, выкліканую цьмянай здагадкай, быццам чытачу прапануецца спрошчанае, зручнае для хуткага засваення тлумачэнне таго, што адбываецца ў кнізе на самай справе. Біблейскі хранатоп ёсць вонкавымі (відочнымі, візуалізаванымі) межамі той метамовы, якая выкшталцоўваецца паэтам для адмысловага перакладу сутнасці ўнутранага Шляху, пакутлівага па вызначэнні, на мову навакольнага свету. Эпіграф з “Літургіі гадзін” (Liturgia horarum – адкуль, уласна, і назва кнігі), што ўзыходзіць да 50-га псалма: “Пане, адкрый мае вусны. / І вусны мае будуць абвяшчаць / Тваю хвалу”, мне бачыцца ключом да гэтай мовы, формулай, даволі празрыстай, каб разумнаму (альбо хоць бы цікаўнаму) было зразумела, адкуль і навошта творыцца “Літургія часу”. Дарэчы, у кнізе эпіграфаў наогул многа: з Кнігі Быцця, Кніг прарокаў, Евангелляў паводле Мацвея, Марка, Лукі, Яна, Адкрыцця Яна Багаслова, Псалтыры; з твораў М. Гогаля, М. Багдановіча, М. Цвятаевай, М. Гумілёва, І. Бродскага; яны падаюцца адмысловымі брамамі і адначасова “навігатарамі” па “Літургіі…” – перадусім, яе ўнутранай форме.
Вонкавая форма – кампазіцыйная будова кнігі – у аскетычнай манеры акрэслена назвамі паэтычных нізак: “Берагі акіяна”, “Літургія часу”, “Вітражы Марка Шагала «Дванаццаць кален Ізраіля»”, “Тэтрапціх” і “Галасы”. Ніякай знарочыстай ускладненасці ні ў архітэктоніцы, ні ў іменаванні яе складнікаў; уласна, і рытміка-інтанацыйны ландшафт кнігі аматару паэзіі як Паэзіі (як яе разумее, напрыклад, неакласіка) прыдасца сваёй празрыстасцю, яснай утульнасцю, якая лунае нават па-над іранічнымі інвектывамі:
Так дапісалі мы з табой, мой час,
ты – гэты дзень, а я – сваю брашуру.
У плагіяце з нас на гэты раз
каго абвінаваціць крытык здуру?
“Так дапісалі мы з табой, мой час…”
У мелодыка-інтанацыйным кантэксце “Літургіі…” вершаванні кшталту “Не ў векапомныя дні…” са спецыфічным рытмам, як бы апрошчана-рубленым, падаюцца чужаніцамі, але па выніку і яны адыгрываюць сваю ролю – расквечваюць-паглыбляюць нязручнасць як умову і спадарожніцу нешараговасці гэтай кнігі:
Не ў векапомныя дні,
а пасярод турмы
з чорнае глыбіні –
так нараджаліся мы.
Для неспазнаных дзён,
каб трымцелі цары,
Ірад, Пілат і Рым, –
так нараджаўся Ён.
“Не ў векапомныя дні…”
Па кантрасце з формай вонкавай (паўторымся, даволі аскетычнай) форма ўнутраная нібыта (сама)выкшталцоўваецца як нешта па вызначэнні няпростае, шматслойнае, што ад пачатку вымагае немалых духоўных і разумовых высілкаў. Так, “Вітражы Марка Шагала «Дванаццаць кален Ізраіля»” сатканыя з метафар, загорнутых у метафару, з сімвалаў у сімвалах, з біблейскасці, загорнутай у мову жывапісу, пра які расказваецца мовай паэзіі. Асабіста ў мяне спачатку гэта выклікала асацыяцыі з pittura colta – так званым “вучоным”, адукаваным жывапісам, плынню ў еўрапейскім постмадэрнісцкім жывапісе, што ўзнікла ў Італіі ў другой палове 1970-х гадоў як вяртанне да неатрадыцыяналізму на грунце класічнага мастацтва. Аднак істотная розніца палягае ў тым, што ў А. Дуброўскага-Сарочанкава біблейская сімволіка і метафорыка не ёсць проста часткаю вобразна-выяўленчай сістэмы. “Літургія…” – гэта паэзія алюзій, рэмінісцэнцый, адукаваная паэзія як прастора нязмушанага су-жыцця розных эпох і традыцый:
Ты хацеў адхукаць да адтайвання
пустату сусветных небасхілаў.
Так шалёны сінтаксіс Цвятаевай
грукаецца ў саркафаг Эсхіла.
“Ты хацеў адхукаць да адтайвання…”
Аднак “Літургія…” паўстае і прасторай пакутлівага стварэння паэтам сваёй метамовы – мовы для прамаўлення спрадвечнага, якое штораз, з кожным новым чалавекам і яго пакутлівымі пошукамі сябе, нараджаецца, адраджаецца наноў:
У рэчку дзяцінства ўвайсці
не двойчы, а шмат разоў –
ці магія лета, ці
ступілася часу лязо.
Ці проста ўсе рэчкі ў адзін
струменяцца акіян,
дзе ўжо ні гадоў, ні гадзін –
зліваюцца інь і ян.
“Coincidentia oppositorum”
Пры гэтым не пакідае адчуванне, быццам паэт змушаны адаптаваць гэту мову для сённяшняга чытача, нават таго, што шчыра хацеў бы быць улучаным у супольную работу-таемнасць Часу Прамаўлення:
Так з безаблічнай немасці эпох
аднойчы паўстае адна гадзіна,
што мае твар і голас – свой, адзіны…
І гэтым голасам гаворыць Бог.
“І ўбачыў я, што скончана сяўба…”
Звычайна ўнутры канкрэтнага часу паэту невыносна цяжка пісаць пра яго (прынамсі, так, каб паверыць сабе самому), бо немагчыма ад яго “адчужыцца”. Лірычны герой “Літургіі часу”, здаецца, фізічна адчувае перараджэнне самога рэчыва часу, бо знаходзіцца ў эпіцэнтры яго: “Праклён звычайнасці – хвілін бясконцасць” (“Ніхто не ведае…”). У кнізе А. Дуброўскага-Сарочанкава час гранічна персаніфікуецца. Нават пры самым незычлівым стаўленні да гэтага “персанажа” кнігі не выпадае назваць яго проста “матывам”. У адных выпадках час ачалавечваецца – у пакутах і праз іх, бо асуджанасць на пакуты ёсць адзнакай чалавечага:
Хлеб наш заўтрашні дай нам сёння:
толькі Заўтра накорміць нас.
Бо з бясчасся святога ўлоння
нарадзіўся ў пакутах час.
“Хлеб наш заўтрашні дай нам сёння…”
Навакольны хранатоп, сённяшняя часапрастора не фіксуецца ў колькі-небудзь канкрэтных вобразах – аднак і “ценю ценю” рэчаіснасці, што мільгае сярод радкоў “Літургіі...”, хапае для вострага разумення неадпаведнасці, нейкай татальнай некангеніяльнасці навакольнай вусцішнай дробнасці – і таго, Хто і дзеля чаго творыць літургію, якая агучваецца паэтам у адаптаванай для чытача мове. Можна толькі ўявіць, наколькі гэта нязручна – пакутліва нязручна – для самога паэта, але, перафразуючы яго ж лірычнага героя, менавіта з пакуты нязручнасці і нараджаецца ўся (амаль) прыгажосць паэзіі як цуду.
Набыць друкаваны асобнік • электронную кнігу: Google Play Books • Apple Books
Кнігу таксама можна будзе набыць на вечарынах выдавецтва ў Варшаве (18.02), Тбілісі (19-21.02) і Батумі (22.02), і святкаванні Дня роднай мовы ў Лондане (25.02) – сачыце за абвесткамі
Аднак менавіта гэта нязручнасць гарантуе чацвёртаму (як пазначана ў анатацыі) паэтычнаму зборніку А. Дуброўскага-Сарочанкава нешараговасць. Нешараговасць зместу, што паўстае на скрыжаванні рэчаў, якія можна прамовіць, – і сутнасцяў, невымоўных па вызначэнні; нешараговасць спосабу паэтычнага выказвання як віртуознай недапрамоўленасці, адмысловага маўлення-маўчання – і нешараговасць унутранага водгуку чытача, патэнцыяльнага (са)ўдзельніка “Літургіі…”.
Літургія як таемнасць (ад грэч. Λειτουργία – богаслужэнне) надзяляецца сэнсам, здзяйсняецца найчасцей як агульная, супольная справа, што сімвалізуе апостальскае нясенне Слова Боскага людзям. “Літургія часу” адкрытая да супольнага руху. Зрэшты, асабіста мне падалося, што лірычны герой ветліва-бесстаронны да патэнцыяльных саўдзельнікаў згаданай справы, бо засяроджаны перадусім на таемнасці (не)прамаўлення Тэксту. Пра тое абвяшчаецца ў першым жа вершы першай нізкі “Берагі акіяна”, вершы, які бачыцца не проста разгорнутай, але стэрэаскапічнай метафарай, мета-метафарай, у сістэме каардынат якой адшукаюцца вытлумачэнні і (для) лірычнага героя, і (для) часу, і нават кнігі-Тэксту:
Не я тлумачу тэкст, а ён мяне,
як акіян тлумачыць кантыненты.
Яны з яго паўсталі, як фрагменты
таго сюжэта, што ляжыць на дне.
А ёсць сюжэты, што не маюць дна.
І Слова ёсць, што берагоў не мае.
І кніга ёсць… Старонка там адна…
Імя ёй – ты. І Бог цябе чытае.
“Не я тлумачу тэкст, а ён мяне…”
Паэтычная “Літургія…” А. Дуброўскага-Сарочанкава – гэта спроба артыкуляваць выпакутаванае разуменне таго, як вусціш сучаснага свету і яго “творцы”-чалавека наогул магчымыя ў межах Сусвету як створанага Ім Тэксту. Свет чалавечы дыскрэдытаваў сябе па ўсіх магчымых кірунках і ва ўсіх магчымых сэнсах, яму ў цэлым не вярэдзіць адчуванне богапакінутасці, пустэча для большасці – катэгорыя фізічная, якая знішчаецца, то бок запаўняецца рэчывам дабрабыту. Аднак ёсць людзі – чытальнікі Тэксту, – якія разумеюць: пакута пустаты – гэта і сутнасць страшнага часу, богапакінутага быцця, і яго паратунак:
Так паўстае ўся прыгажосць Сусвету
з пакуты пустаты,
бо пустаты пакут, як і планеты,
не любіць Дух Святы.
“Над акіянамі пустой планеты…”
Падобна да таго, як Святло ёсць вынікам і працэсам адначасова, сутнасцю Шляху – і самім шляхам-рухам, гэтаксама і крык нематы ў “Літургіі часу” паўстае экзістэнцыяльнай умовай Слова:
Калі імя акіяна – час,
імя яго вуснаў – ты.
Няма ў яго голасу, апрача
крыку тваёй нематы.
“Без берагоў акіян нямы…”
У анатацыі да “Літургіі…” А. Дуброўскага-Сарочанкава даволі будзённа заўважаецца, што “біблейская сімволіка робіцца мовай для гаворкі пра сучаснасць, а адным з галоўных матываў у тэматычнай прасторы кнігі становіцца час”. Абодва сцвярджэнні выклікаюць унутранае пярэчанне, нязгоду, выкліканую цьмянай здагадкай, быццам чытачу прапануецца спрошчанае, зручнае для хуткага засваення тлумачэнне таго, што адбываецца ў кнізе на самай справе. Біблейскі хранатоп ёсць вонкавымі (відочнымі, візуалізаванымі) межамі той метамовы, якая выкшталцоўваецца паэтам для адмысловага перакладу сутнасці ўнутранага Шляху, пакутлівага па вызначэнні, на мову навакольнага свету. Эпіграф з “Літургіі гадзін” (Liturgia horarum – адкуль, уласна, і назва кнігі), што ўзыходзіць да 50-га псалма: “Пане, адкрый мае вусны. / І вусны мае будуць абвяшчаць / Тваю хвалу”, мне бачыцца ключом да гэтай мовы, формулай, даволі празрыстай, каб разумнаму (альбо хоць бы цікаўнаму) было зразумела, адкуль і навошта творыцца “Літургія часу”. Дарэчы, у кнізе эпіграфаў наогул многа: з Кнігі Быцця, Кніг прарокаў, Евангелляў паводле Мацвея, Марка, Лукі, Яна, Адкрыцця Яна Багаслова, Псалтыры; з твораў М. Гогаля, М. Багдановіча, М. Цвятаевай, М. Гумілёва, І. Бродскага; яны падаюцца адмысловымі брамамі і адначасова “навігатарамі” па “Літургіі…” – перадусім, яе ўнутранай форме.
Вонкавая форма – кампазіцыйная будова кнігі – у аскетычнай манеры акрэслена назвамі паэтычных нізак: “Берагі акіяна”, “Літургія часу”, “Вітражы Марка Шагала «Дванаццаць кален Ізраіля»”, “Тэтрапціх” і “Галасы”. Ніякай знарочыстай ускладненасці ні ў архітэктоніцы, ні ў іменаванні яе складнікаў; уласна, і рытміка-інтанацыйны ландшафт кнігі аматару паэзіі як Паэзіі (як яе разумее, напрыклад, неакласіка) прыдасца сваёй празрыстасцю, яснай утульнасцю, якая лунае нават па-над іранічнымі інвектывамі:
Так дапісалі мы з табой, мой час,
ты – гэты дзень, а я – сваю брашуру.
У плагіяце з нас на гэты раз
каго абвінаваціць крытык здуру?
“Так дапісалі мы з табой, мой час…”
У мелодыка-інтанацыйным кантэксце “Літургіі…” вершаванні кшталту “Не ў векапомныя дні…” са спецыфічным рытмам, як бы апрошчана-рубленым, падаюцца чужаніцамі, але па выніку і яны адыгрываюць сваю ролю – расквечваюць-паглыбляюць нязручнасць як умову і спадарожніцу нешараговасці гэтай кнігі:
Не ў векапомныя дні,
а пасярод турмы
з чорнае глыбіні –
так нараджаліся мы.
Для неспазнаных дзён,
каб трымцелі цары,
Ірад, Пілат і Рым, –
так нараджаўся Ён.
“Не ў векапомныя дні…”
Па кантрасце з формай вонкавай (паўторымся, даволі аскетычнай) форма ўнутраная нібыта (сама)выкшталцоўваецца як нешта па вызначэнні няпростае, шматслойнае, што ад пачатку вымагае немалых духоўных і разумовых высілкаў. Так, “Вітражы Марка Шагала «Дванаццаць кален Ізраіля»” сатканыя з метафар, загорнутых у метафару, з сімвалаў у сімвалах, з біблейскасці, загорнутай у мову жывапісу, пра які расказваецца мовай паэзіі. Асабіста ў мяне спачатку гэта выклікала асацыяцыі з pittura colta – так званым “вучоным”, адукаваным жывапісам, плынню ў еўрапейскім постмадэрнісцкім жывапісе, што ўзнікла ў Італіі ў другой палове 1970-х гадоў як вяртанне да неатрадыцыяналізму на грунце класічнага мастацтва. Аднак істотная розніца палягае ў тым, што ў А. Дуброўскага-Сарочанкава біблейская сімволіка і метафорыка не ёсць проста часткаю вобразна-выяўленчай сістэмы. “Літургія…” – гэта паэзія алюзій, рэмінісцэнцый, адукаваная паэзія як прастора нязмушанага су-жыцця розных эпох і традыцый:
Ты хацеў адхукаць да адтайвання
пустату сусветных небасхілаў.
Так шалёны сінтаксіс Цвятаевай
грукаецца ў саркафаг Эсхіла.
“Ты хацеў адхукаць да адтайвання…”
Аднак “Літургія…” паўстае і прасторай пакутлівага стварэння паэтам сваёй метамовы – мовы для прамаўлення спрадвечнага, якое штораз, з кожным новым чалавекам і яго пакутлівымі пошукамі сябе, нараджаецца, адраджаецца наноў:
У рэчку дзяцінства ўвайсці
не двойчы, а шмат разоў –
ці магія лета, ці
ступілася часу лязо.
Ці проста ўсе рэчкі ў адзін
струменяцца акіян,
дзе ўжо ні гадоў, ні гадзін –
зліваюцца інь і ян.
“Coincidentia oppositorum”
Пры гэтым не пакідае адчуванне, быццам паэт змушаны адаптаваць гэту мову для сённяшняга чытача, нават таго, што шчыра хацеў бы быць улучаным у супольную работу-таемнасць Часу Прамаўлення:
Так з безаблічнай немасці эпох
аднойчы паўстае адна гадзіна,
што мае твар і голас – свой, адзіны…
І гэтым голасам гаворыць Бог.
“І ўбачыў я, што скончана сяўба…”
Звычайна ўнутры канкрэтнага часу паэту невыносна цяжка пісаць пра яго (прынамсі, так, каб паверыць сабе самому), бо немагчыма ад яго “адчужыцца”. Лірычны герой “Літургіі часу”, здаецца, фізічна адчувае перараджэнне самога рэчыва часу, бо знаходзіцца ў эпіцэнтры яго: “Праклён звычайнасці – хвілін бясконцасць” (“Ніхто не ведае…”). У кнізе А. Дуброўскага-Сарочанкава час гранічна персаніфікуецца. Нават пры самым незычлівым стаўленні да гэтага “персанажа” кнігі не выпадае назваць яго проста “матывам”. У адных выпадках час ачалавечваецца – у пакутах і праз іх, бо асуджанасць на пакуты ёсць адзнакай чалавечага:
Хлеб наш заўтрашні дай нам сёння:
толькі Заўтра накорміць нас.
Бо з бясчасся святога ўлоння
нарадзіўся ў пакутах час.
“Хлеб наш заўтрашні дай нам сёння…”
Навакольны хранатоп, сённяшняя часапрастора не фіксуецца ў колькі-небудзь канкрэтных вобразах – аднак і “ценю ценю” рэчаіснасці, што мільгае сярод радкоў “Літургіі...”, хапае для вострага разумення неадпаведнасці, нейкай татальнай некангеніяльнасці навакольнай вусцішнай дробнасці – і таго, Хто і дзеля чаго творыць літургію, якая агучваецца паэтам у адаптаванай для чытача мове. Можна толькі ўявіць, наколькі гэта нязручна – пакутліва нязручна – для самога паэта, але, перафразуючы яго ж лірычнага героя, менавіта з пакуты нязручнасці і нараджаецца ўся (амаль) прыгажосць паэзіі як цуду.
Набыць друкаваны асобнік • электронную кнігу: Google Play Books • Apple Books
Кнігу таксама можна будзе набыць на вечарынах выдавецтва ў Варшаве (18.02), Тбілісі (19-21.02) і Батумі (22.02), і святкаванні Дня роднай мовы ў Лондане (25.02) – сачыце за абвесткамі
