Кніга паэткі Ганны Комар "Мы вернемся" выйшла яшчэ ў студзені гэтага года, але з невядомых прычын была незаслужана незаўважаная патэнцыйным чытачом, хаця, як на мяне, яна ёсць важнай з’явай у беларускай літаратуры. Я даволі скептычна стаўлюся да дакументальнай паэзіі, але мушу прызнаць: "Мы вернемся" — сапраўды важны дакумент, які фіксуе пэўны момант у гісторыях многіх людзей — і аўтаркі, і герояў, і чытачоў. Дакумент, зроблены якасна і з любоўю, без прэтэнзіі на бурныя авацыі. У гэтым інтэрв’ю, якое мы запісвалі ў канцы чэрвеня, Ганна расказвае перадгісторыю новага зборніка і, у некаторым сэнсе, сябе сённяшняй.

— Давай спачатку пра цябе. Ты зараз жывеш у Вялікабрытаніі. Ведаю з твайго фэйсбука (і не толькі), што ты вельмі сумуеш па Беларусі, але ў сацыяльных сетках напоўніцу ўсяго не перадасі. У якім стане ты зараз?

— Ведаеш, дзесьці з месяц таму я сарвалася і ў чарговы раз вырашыла: мая вучоба заканчваецца, на восень у мяне яшчэ ёсць планы, а пасля ўсё, зімой заканчваецца дазвол на пражыванне — і я проста пакуюся і еду ў Мінск. Таму што, ну так, я атрымала запрашэнне вучыцца ў дактарантуры, але ў мяне пад пытаннем фінансаванне і як увогуле жыць з такімі коштамі? Лондан вельмі дарагі, і Англія вельмі дарагая. Я проста падумала, што яно таго не вартае, я пакіну там усе рэсурсы, якія ў мяне ёсць, а навошта? Каму гэта ўсё патрэбна? І гэтая мая дактарантура — каму яна патрэбная? Ці мне наогул яна патрэбная? Нічога не мяняецца, паеду я, карацей, у Беларусь і буду там "геройстваваць". Буду падпольна жыць, кніжкі пісаць, муціць падпольныя "кватэрнікі".

І калі я напісала сяброўкам, якія ўжо не ў Беларусі, што ў мяне такія думкі, такія планы, яны адказалі: "Ты разумееш, што той Беларусі, па якой ты сумуеш, ужо няма?" А я кажу: "Ведаеце, справа не ў тым, што я сумую па Беларусі. Справа ў тым, што мяне пазбавілі выбару, і гэта не дае мне спакою". То-бок, калі б я магла ў любы час свабодна паехаць і прыехаць назад, не было б драмы ніякай. Я скакала б ад шчасця, ганарылася б сабой, што паступіла ў дактарантуру брытанскую — ды ў якую заўгодна! — і з "распростёртыми объятиями" мяне там чакаюць. Цешылася б усімі тымі магчымасцямі, якія ў мяне ўзнікаюць. Я пастаянна знаёмлюся з цікавымі людзьмі, трапляю ў нейкія творчыя калабарацыі, мяне ўсё больш і больш людзей ведае, я ўсё больш і больш людзей ведаю. То-бок я бачу, што магчымасцей творчага і прафесійнага развіцця значна больш.

Мяркую, што і года б не пражыла ў Беларусі ў падполлі, мяне хапіла б на некалькі тыдняў, можа быць, на некалькі месяцаў — я проста сышла б у дэпрэсняк, нічога пісаць бы не змагла. Нейкія падпольныя кватэрнікі праводзіць? Ды я проста б ляжала там пластом! А так я магу вучыцца і пасля магу выкладаць ва ўніверсітэце — у любым універсітэце. Магу ў Беларусі выкладаць ва ўніверсітэце — з такой адукацыяй.

У мяне няма забароны ехаць у Беларусь, але я разумею, што гэта вельмі небяспечна. І вось праз сам прынцып, што мяне пазбавілі выбару, я бунтую ўнутры. Я бунтую. Вельмі злуюся і, падаецца, ад гэтага ўжо нават блытаю, дзе гэта сум па радзіме, а дзе бунт. Але, у той жа час, у мяне стаіць перад вачыма Беларусь, якую я пакінула, Мінск, месца, у якім я жыла, від з акна, мой пакой, як я хаджу па гэтых вуліцах — проста іду ў краму ці ў метро. Мне бракуе блізкіх людзей. Ёсць супольнасць, дзе я магу нейкую падтрымку знайсці, ёсць камунікацыя. Але мне не хапае людзей, якіх я проста магу за руку патрымаць ці паляжаць побач, валасы пагладзіць, кіно паглядзець разам, прыгатаваць сняданак. Маіх блізкіх сябровак. Ясна, што ў Лондане ў мяне гэтага няма, гэта ёсць у Беларусі — і гэта, напэўна, тое, па чым я сумую найбольш. Трэба будаваць наноў. Няпроста знайсці такіх людзей.

І сям’я мая — мае бацькі, сястра... Зноў жа, калі б я магла проста паехаць, у мяне б не было такога. Я вельмі сумую па маме, у мяне палепшыліся з ёю стасункі: я стала больш з ёю ласкавай, больш мяккай, уважлівай — наколькі я гэта магу (бо я не магу з мамай штодня размаўляць, мне гэта не ўласціва, я ні з кім не размаўляю штодня). І да сябе, напэўна, да сваіх пачуццяў да мамы: няма крыўды, ёсць нешта чалавечае — вось мы два жывыя чалавекі і мы нечым усё адно звязаныя. Я вельмі хачу паслухаць і запісаць яе гісторыю. Так, я хацела б паслухаць і зрабіць гэта ўжывую. Яна кажа: "Я сумую", — і я разумею, зноў жа, што, напэўна, сумую па ёй, таму што не магу яе пабачыць ужывую. "Что имеем — не храним, потеряем — плачем" — гэта абсалютна стандартная гісторыя, я не праходжу праз нейкі досвед, які да мяне ніхто не праходзіў.

Вельмі блытана расказваю, бо гэта ўсё ў працэсе. Я пастаянна пра гэта думаю, пастаянна спрабую зразумець, дзе я, што я, чаго хачу, спрабую ўключаць рацыянальнае, але, у той жа час, захоўваць эмацыйнае — нават антыдэпрэсанты перастала прымаць, каб адчуваць нарэшце, каб магчы плакаць, усведамляць кожную сваю эмоцыю. Нават хай гэта будзе боль, але... Але ён мой.

— У дадзенай кропцы, у гэтай сістэме каардынат XY дзе ты зараз?

— (уздыхае) Ну, скажам, я канчаткова прыняла рашэнне застацца і вучыцца ў дактарантуры, працягваючы рабіць беларускую літаратуру і быць часткай беларускай літаратуры, пісаць гісторыю, якую я хачу напісаць — маміну гісторыю, маю гісторыю і, разам з гэтым, гісторыю яшчэ многіх жанчын; захоўваць сувязі з важнымі мне людзьмі, якія ў Беларусі знаходзяцца, падтрымліваць людзей у Беларусі, наколькі мне дазваляюць гэта магчымасці. І адна з маіх найвялікшых трывог — гэта тое, што, калі ў мяне не будзе фінансавання на дактарантуру (а яго, хутчэй за ўсё, не будзе ці яно будзе вельмі частковае), я апынуся ў сітуацыі недахопу фінансаў, а гэта значыць, што будзе і псіхалагічна складана, і я не змагу дапамагчы іншым, не змагу дапамагчы людзям у Беларусі.

Я дарослая жанчына, мне 33 гады, і я баюся, што зноў акажуся ў той сітуацыі, калі я была першакурсніцай, ела як птушачка — тры разы на дзень строга, таму што ў мяне асабліва не было ні грошай, ні ежы, і лічыла кожную капейку. Мне страшна ад гэтага.

Але ладна я, сабе на жыццё я знайду. Я не змагу дапамагчы ні сваёй сястры, ні іншым людзям.

— Якая Беларусь для цябе зараз?

— Я разумею, што Беларусь — гэта all kinds of people, куча розных-розных людзей, але Беларусь, якую я нашу з сабой, — гэта Беларусь годных людзей: я выбрала для сябе думаць, клапаціцца, перажываць і дапамагаць толькі годным людзям. Для мяне ўсе людзі, якія прачнуліся, паўсталі, — гэта годныя людзі. І за іх мне баліць — за харошых людзей, проста за харошых людзей. Вось гэта для мяне Беларусь.

Але таксама я стала цікавіцца больш беларускім фальклорам — то-бок я шукаю сувязі з нейкай крыніцай энергіі. Ну вось я заўжды лічыла сябе беларускай, нават калі расла ў рускамоўнай сям’і, у звычайнай школе, але заўжды мяне цягнула да беларускага, і падаецца, што гэта генетычная памяць мяне клікала, кліча і што ў гэтым мінулым, у фальклоры, песнях, музыцы, паданнях, рытуалах — ведаеш, тыпу шаптанняў, — ёсць вялікі рэсурс. Там мы можам знайсці сваю сілу, мудрасць — таму што сіла ў думцы чалавечай.

— Хацела спытаць пра тваю кнігу. Я думаю, што ты памятаеш, як мы спявалі "Купалінку" на праспекце Машэрава. Тады мне гэта падалося адным з самым моцных момантаў той сітуацыі. Пасля ты стала рабіць спробы фіксацыі гэтай гісторыі, і адзін з вынікаў такіх крокаў (прынамсі, мне збоку бачыцца так) — гэта твая новая кніга дакументальнай паэзіі. Раскажы пра яе больш падрабязна.

— Я, дарэчы, не ўпэўненая, наколькі гэта вынік, але можа быць. Вынікам той дакументальнай працы мусіла б стаць іншая кніга — прозы, якая недапрацаваная, таму што я доўга не магла сказаць штосьці важнае ад сябе. Іншыя галасы там ёсць, а майго голасу практычна няма — нягледзячы на тое, што яна заснаваная на маіх дзевяці "сутках" і на маіх нататках. Там практычна няма мяне.

А гэтая была іншая, іншым шляхам я да яе прыйшла — да дакументальных вершаў. Першы верш, які я напісала з біяграфіі ці з гісторыі іншага чалавека — гэта верш "Аміра", напісаны яшчэ ў 2019-м годзе.

Я расказвала гэтую гісторыю, як вярталася, па-мойму, летам 2016 года дамоў з Балгарыі праз Польшчу, праз Тэрэспаль, праз Брэст да Мінска і захрасла. Прыехала ў Брэст позна, амаль ноччу, а наступны квіток да Мінска быў толькі на 7-ю раніцы, і мне трэба было ночыць на брэсцкім вакзале — так сабе была перспектыва. Мяне ўбачыла такой разгубленай дзяўчына, яна была ў платку, выглядала як мусульманка, запытала, ці можа яна мне чымсьці дапамагчы. Я такая: "Ну, напэўна, не. Проста мне трэба на вакзале ночыць". Яна забрала мяне да сябе, расказала, што яна беларуска (ёй на той момант гадоў 18 было ці 19), для якой у пэўны момант адзіным месцам, дзе яна знайшла адказы на свае пытанні, стаў іслам.

У 2019 годзе я з ёю зноў сустрэлася ў Беларусі. За гэты прамежак — 2-3 гады — яна выйшла замуж за мараканца, з’ехала з ім жыць у Касабланку, жыла з ім, сышла, развялася. Я напісала верш. Хоць гэта не быў наўпрост дакументальны верш, але гэта яе гісторыя, яна яе пазнае, асацыюе сябе з ёй, то-бок гісторыя даволі дакладная.

А гэтыя дакументальныя вершы... Проста тады спрэчкі пачаліся (гэта, дарэчы, можна ў прадмове да кнігі прачытаць) у маёй стужцы ў Фэйсбуку, калі людзі пачалі з’язджаць. Ёсць адна дзяўчына, якая сама ў Беларусі, яна вельмі актыўная, але ў яе пастаянна нейкія праблемы з людзьмі, якія з’ехалі. Мне было балюча таксама, што з’язджаюць, таму што з’язджалі шмат блізкіх людзей, але я разумела, што ім няпроста. Ім няпроста. Гэта не так усё, што "вы з’ехалі, вам там добра жывецца, дык цяпер сядзіце і маўчыце". Не. Гэта не так.

І мне захацелася напісаць пра гэта. Я хацела напісаць калектыўны верш, але думаю: як я магу напісаць пра тое, што не пражыла сама? Я магу, значыцца, запытаць іншых і іх словамі гэта перадаць — мне падавалася гэта адзіным легітымным спосабам, на які я маю права. І вось я кінула кліч у сваіх сацсетках, некалькі людзей адгукнуліся, я сабрала, можа, тры гэтыя пісьмовыя інтэрв’ю. І акурат год таму роўненька я адкрыла гэты файл і афігела: зразумела, што ніякага калектыўнага верша не атрымаецца, таму што там такі масіў! І яшчэ зразумела, што я хачу і мне цікава. Яно прыйшло інтуітыўна. Я сядзела вылучала фразы (як здымаюць дакументальнае кіно, робяць мантаж, гэтаксама і я рабіла з тэкстамі). Мне было важна выбраць самае, што мне падавалася важным, каб расказаць гісторыю — але ўсё-ткі расказаць яе праз паэзію і не ў лоб, перадаць такі розны досвед, вельмі знутры. І так вось проста пачалося.

Я ні пра якую кніжку не думала, проста хацела, каб вершы былі ў тых людзей, чые гэта гісторыі. Усё. Гэта была мая мэта — агучыць гэтыя гісторыі, проста напісаць іх, каб яны былі ў гэтых людзей. І ў пэўны момант я зразумела, што гэта тая самая дакументальная паэзія, пра якую мне Вова (Уладзімір Каркуноў) расказваў, што я яе не прыдумала, ведаеш, не адкрыла новую планету.

І гэта, дарэчы, было класнае ўсведамленне — што за плячыма ёсць вялікая традыцыя, асабліва ў амерыканскай паэзіі гэта вялікая і доўгая традыцыя, якая ўзяла свае карані з журналістыкі. Тады Вова сказаў мне: "Давай зробім кніжку. Таму што гэта патрэбна. Гэта штосьці большае за цябе, ты мусіш гэта зрабіць". Ну і я зразумела, што гэта патрэбна — па тым, што людзі пісалі і што я чытала ў гэтых гісторыях.

— Якой была рэакцыя?

— Людзі пазнавалі сябе ў гэтых гісторыях, так. Спачатку я асабліва іх не паказвала, запосціла адзін ці два вершы. Я думаю, што асобна было не вельмі зразумела, што гэта такое. Ну і ты ж ведаеш, як гэта: посціш у сацсетках, а яно проста губляецца. Гэта альбо чытаюць людзі, якія сочаць за тваёй творчасцю, альбо ў кагосьці з’явілася дзве свабодныя хвілінкі і ў той час, калі яны гартаюць стужку, яны прачыталі. Прыкладна так. То-бок збольшага яно проста гублялася. І таму для мяне было самым важным, як рэагуюць тыя самыя інфарманты і інфарманткі, на гэтым я канцэнтравалася.

— Як твая кніга знаходзіць свайго чытача?

— Ой, ну як... Глядзі. Вова паспеў мне сто асобнікаў пераслаць у Лондан, калі гэта яшчэ было магчыма з Масквы зрабіць. І я зрабіла пасты ў сваіх сацсетках, што вось такая кніжка, пра гэта і пра гэта — і людзі мне проста пісалі і замаўлялі. Хтосьці адну, хтосьці дзве, хтосьці — шэсць. Камусьці я дарыла, але мала, таму што я разумела, што іх вельмі абмежаваная колькасць. Беларускай бібліятэцы ў Лондане падарыла, мы там правялі прэзентацыю. Прыйшлі людзі, куплялі сабе, яшчэ камусьці ў падарунак куплялі. Тым 20, што падзяліліся сваімі гісторыямі, я ўжо амаль даставіла — ці перадаю праз іншых, ці поштай.

Астатнія захраслі ў Вовы. Я хацела яшчэ даслаць у Амерыку, бо яны дапамагалі мне грошы збіраць. Ну, як дапамагалі... Яны, практычна, іх і сабралі. То-бок кніжка выйшла пры падтрымцы беларускай дыяспары ў ЗША.

У Лондане, калі я прадавала кніжкі, прыбытак мы накіравалі каліноўцам. Мы машыны для іх куплялі, і вось якраз патрэбна было.

Штосьці я прадаю і пакрываю кошт перасылкі, напрыклад, камусьці іншаму. Некаму PDF дасылала.

— Ты перыядычна дзесьці выступаеш, дзесьці чытаеш. Ці магчыма зараз паэтычнай мовай размаўляць пра тэрор, пра вайну, пра такія жахлівыя рэчы?

— Я не магу паэзіяй. У мяне няма слоў.

Усё-ткі дакументальная паэзія — гэта іншае. Можа быць, гэта нават нейкае алібі. Проста ў мяне не было сваіх слоў. Я нічога не магла сказаць, але і не магла маўчаць.

— Раскажы, калі ласка, ці цяжка табе як беларусцы зараз жыць за мяжой? Ці адчуваеш ты нейкія змены ў стаўленні да беларусаў?

— Ну, скажам, да мяне асабліва не. Я не сутыкаюся з такой праблемай.

Яшчэ ў лютым, у пачатку сакавіка ў Лондане кожны дзень былі дэманстрацыі ўкраінскія, і штодзень я і яшчэ людзі з беларускай супольнасці далучаліся да гэтых дэманстрацый — і нам не давалі слова. Нам адмаўлялі ў слове. Наўпрост. Ігнаравалі нашы сцягі. "Давайце пераклічку! Хто там? Літва, гэта, гэта..." — і проста ва ўпор. Пасля таго, як яны назвалі нас палякамі, не разабраўшыся, што гэта беларускія сцягі, мы ўжо з імі пагаварылі (смяецца).

Мяне матала ад разумення да крыўды, ад прыняцца да крыўды і назад. Калі я чытала верш "Я чую Украіну" на англійскай мове на Трафальгарскай плошчы, да мяне пасля падышла ўкраінка, сказала, што ёй вельмі адгукаецца, папрасіла даслаць ёй верш. Пару разоў мне нейкія шакаладкі перадавалі — я так і не зразумела хто.

Але я адчуваю так, што мушу кожны раз апраўдвацца. Напрыклад, калі людзі бачаць, што кніжка выйшла ў Маскве, я мушу сказаць, што яна выйшла да 24 лютага і гэта выдаў цудоўны чалавек, які падтрымлівае і Беларусь, і Украіну, і не падтрымлівае імперыю. І мушу заўжды гаварыць, што я два гады змагаюся і што я была ў турме. Я не адразу кажу, але заўжды гэта прыпасаю як аргумент, як козыр. Мне гэта вельмі ўсё непрыемна насамрэч. Я стараюся пазбавіцца гэтай незразумелай віны, бо мне няма за што сябе вінаваціць. У выніку я пачала злавацца на людзей, якія прыходзяць з нейкімі прэтэнзіямі ці з прыхаванай агрэсіяй.

Але даўно ўжо я з гэтым не сутыкаюся, бо перастала на ўкраінскія дэманстрацыі хадзіць. Я размаўляла з адной беларускай, якая даўно жыве ў Лондане і шмат робіць для беларускай культуры дагэтуль, кажу ёй: "Збор для Украіны будзем рабіць". Яна мне адказвае: "Ведаеш, з Украінай цяпер увесь свет. А мы, як заўжды, самі за сябе. Ніхто нам не дапаможа, акрамя нас". І з гэтага мяне пераключыла. Я зразумела, што ёсць праца, нейкая задача — тое, што магу зрабіць толькі я. Напісаць штосьці важнае — для людзей і пра людзей, пра беларускіх людзей.

Памятаю, у нас з Дзімам Строцавым была ідэя зрабіць штосьці пра дваровы рух — можа быць, зборнік эсэ ці штосьці такое. Я стала збіраць інтэрв’ю з розных раёнаў Мінска. І вось адна актывістка з раёна, з якой я некалькі разоў размаўляла ўжо пасля таго, як з’ехала (а яе ўжо і затрымлівалі, і КДБ да яе прыходзіў, яна была запужаная жудасна), — сярод гэтага ўсяго мне кажа: "Абавязкова напішы пра нас. Калі ласка, напішы пра нас". Разумееш, за мяне гэта ніхто не зробіць.

— Ёсць такое ўражанне — прынамсі, у мяне (і яно мне вельмі знаёмае), — што мы цяпер (я маю на ўвазе і цябе, і мяне, і нашых агульных знаёмых) самі па сабе. У прынцыпе, напэўна, так заўсёды было... Я ўсё хачу пра гэта напісаць, але мне не хапае слоў — пра тое, што мы не цэнім сваё, не цэнім тое, што маем. Мы ўвесь час глядзім кудысьці ў іншы бок, на іншых. Дапусцім, у мяне была такая гісторыя, калі адна з культурніцкіх ініцыятыў мяне фактычна "кінула", і я была пакрыўджаная, мне было балюча ад усведамлення, што, калі б на маім месцы быў які-небудзь замежнік, яны проста ў ляпёшку разбіліся б і зрабілі б усё магчымае, каб вырашыць сітуацыю. Як ты жывеш з гэтым?

— Я гэтага не ўсведамляла да таго моманту, пакуль не выйшла мая кніжка: яе праігнаравала літаратурная супольнасць — амаль цалкам. Для мяне гэта было... Я не адразу ўсвядоміла гэта. Проста не думала пра гэта, не збіралася думаць.

Калі я ўдзельнічала ў лабараторыі фем- і квір-пісьма "Расцяжэнне", то падзялілася з імі файлам кнігі. У мяне запытала беларуска, якая жыве ў Новай Зеландыі: "Ганна, пра вашу кнігу ніхто не пісаў — ні "Будзьма", ні ПЭН, ні "Саюз пісьменнікаў". Ці я прапусціла?"

Я такая: "Не, вы не прапусцілі". Напісала толькі "Радыё Ўнэт", Алена ўзяла ў мяне інтэрв’ю.

— Людзям зараз увогуле, мне падаецца, не да паэзіі...

— Але кніжкі ж выходзяць, і пра іх штосьці пішуць. Цяпер з’явіўся варыянт дадрукоўваць "Мы вернемся" ў Англіі па запатрабаванні, а значыцца, яе можна замовіць. З мяне карона не ўпадзе папрасіць розныя платформы апублікаваць навіну. Але для мяне ўсё адно было дзіўна, што ўсе прамаўчалі. Мне падаецца, "Мы вернемся" — цікавая з’ява ў беларускай паэзіі.

Мы кожны сам за сябе, але ведаеш што? Мы яшчэ і адны за адных. Вось ты, я, Ганна Шакель — можа быць, гэта не адно пакаленне, а адна плынь: мы больш-менш у адзін час прыйшлі на беларускую літаратурную сцэну, і я адчуваю вас сваёй супольнасцю.

— Ага, звычайна нас яшчэ называюць "маладой беларускай паэзіяй". Ці адчуваеш ты сябе рэалізаванай?

— Я вось гэтага не разумею, шчыра кажучы. Я ўжо не адчуваю сябе "маладой беларускай паэзіяй". Але... Так. Ведаеш, я падавалася на гэтую стыпендыяльную праграму — гэта праграма для прафесіяналаў у сваіх сферах, гэта было рашэнне, да якога я ішла гадамі. Я даведалася пра яе, калі яшчэ была зусім "зялёная" і разумела, што ў мяне ніякіх шанцаў, што я і блізка не прафесіянал — нідзе, ні ў чым.

Я прыйшла працаваць у ПЭН, калі прыняла рашэнне сысці з маркетынгу, таму што зразумела, што хачу пісаць і не магу 8 гадзін працаваць — я хачу працаваць 4 гадзіны ў дзень і магу жыць на мізэрны заробак, якога хопіць пакрыць арэнду і сціплае харчаванне, але я хачу пісаць, хачу развівацца. І мне падаецца, гэта для мяне быў ключавы, галоўны момант, я ўжо тады, напэўна, адчувала, што хачу рэалізоўвацца як аўтарка, што ёсць нешта, што я хачу напісаць, што мне трэба напісаць. Магчыма, гэта фаза, так. Год-два, я выпішу гэта і далей пайду — у маркетынг, у айці, куды заўгодна. Але ёсць штосьці, што мне патрэбна выпісаць і напісаць.

— Што гэта за спіс? Што туды ўваходзіць?

— Тады я не ведала, што туды ўваходзіць. Проста адчувала, што мне трэба і што я гатовая ахвяраваць сваім камфортам (які і не надта быў калісьці), нейкай там фінансавай, любой бяспекай. Проста хачу пісаць і развівацца прафесійна. І гэтая стыпендыя — якраз такая магчымасць. Што гэта значыць? Што я саджуся і пішу. Вось у мяне ёсць ідэя — я з ёю працую. То-бок да апантанасці, да іскры дадаюцца воля і дысцыпліна. Чым класна вучыцца ў пісьменніцкай магістратуры — можна натрэніраваць дысцыпліну і сілу волі, сістэмнасць у працы.

Збольшага я цяпер пішу нон-фішкн. Creative nonfiction. Таму што для гэтага ўсё-ткі больш падыходзяць сістэмнасць, дысцыплінаванасць — не для паэзіі. Паэзія ўсё-ткі мусіць па-іншаму прыходзіць — хаця б напачатку.

Так што я лічу, што рэалізавалася. Ведаеш, ёсць людзі, якія чакаюць маіх кніг, для якіх яны дарагія. Такіх няшмат, але яны ёсць. Мая сяброўка з ЗША піша: "Я вельмі хачу тваю кнігу. Твае "Страх вышыні" і Букоўскі стаяць у мяне на палічцы, я іх вельмі берагу". І такіх людзей ёсць невялікая супольнасць, якія вельмі шчырыя і якія не будуць вышукваць, інтэлектуальная гэта ці не інтэлектуальная паэзія. Ім адгукаецца, ім гэта блізка, яны штосьці атрымліваюць адтуль. Мне напісала іншая знаёмая, беларуска з Гданьска. Яна прачытала "Мы вернемся" і сказала: "Ты ведаеш, мне падаецца, не толькі людзі з гэтых гісторый размаўлялі са мною, а я размаўляла з імі. І мне падаецца, яны мяне чулі".

Ні адна прэмія і ні адзін водгук вялікага крытыка, які можа быць прыемным, не такія важныя, як гэтая рэакцыя — самая шчырая і самая важная. Я тады адчуваю сэнс гэтага ўсяго. Таму што перыядычна яго губляю.

— Але, тым не менш, табе ўсё яшчэ патрэбная салідарнасць тваіх калег...

— Ну канешне. Я ж не ізаляваная. Канешне, таму што хочацца адчуваць, што за спінай тваёй ёсць нейкая супольнасць, абарона, дзе ты можаш, калі табе спатрэбіцца, знайсці падтрымку.

— То-бок у беларускай літаратурнай супольнасці ты не адчуваеш абароны і падтрымкі?

— Не, цяпер не. У лепшыя часы — у тыя часы, якія бачацца лепшымі для мяне, калі той жа "Стральцоўскі фэст" праводзіўся і мяне запрашалі туды, я чытала вершы, сустракалася з іншымі. Ты сустракаешся з людзьмі — і з Украіны, і з іншых краін, і мы там усе разам, — вось гэта было такое адчуванне супольнасці. Хаця тады я гаварыла: "Ну а хто я такая?" І вось гэтыя запрашэнні для мяне былі падтрымкай — у тым плане, што я сябе абсалютна не цаніла і не бачыла, што раблю штосьці важнае і класнае. Для мяне гэта было вонкавай валідацыяй.

З іншага боку, цяпер я магу — хоць усё адно больш галавой, чым сэрцам, — прызнаваць, што раблю штосьці класнае і важнае. Але я не падцягнула сэрца за галавой яшчэ. Аднак гэта ўсё магчыма зрабіць, гэта ўнутраная праца.

Самае важнае — каб былі чытачы і чытачкі. А гэтую частку ўсё адно за мяне ніхто не зробіць.

Я такі чалавек, мне патрэбная супольнасць. Гэта спецыфіка мая. Я была вельмі самотным дзіцём, і самыя мае шчаслівыя моманты з дзяцінства — калі я была разам з бацькамі, гэта ўспаміны з бабулінага дома, мы збіраліся ўсёю сям’ёй у бабулі. І татаў брат яшчэ. Лета, выходныя. Палолі агарод, палівалі. І вось гэта для мяне самыя шчаслівыя ўспаміны з дзяцінства, дзе прысутнічаюць мае бацькі. Усё скончылася, калі бабуля памерла — я, напэўна, яшчэ ў школу не хадзіла. А дом пасля прадалі.

І я шукаю гэтае пачуццё сям’і, супольнасці паўсюль. Напрыклад, я прыехала ў Лондан і стала яго шукаць там. І, у прынцыпе, знайшла. Я знайшла супольнасць, стала яе часткай. Але я не магу абарваць проста тое, што засталося дома. Мы ўсё адно нейкае цэлае, мы падзяляем любоў да Беларусі, для нас важная Беларусь, мы пішам па-беларуску, у асноўным, каштоўнасці нейкія падзяляем.

— Нават цяпер?

— Цяпер часам адчуванне, што мы на розных мовах ужо гаворым. Нібыта пра адно і тое ж, але не можам пачуцца. Для мяне гэта важна, і таму я не магу ад гэтага... Ну як? Гэта людзі, з якімі мы камунікавалі, хтосьці мяне падтрымлівалі — гэта важная частка якраз-такі майго прафесійнага станаўлення.

Я ва ўсё гэта прыйшла праз Беларускі калегіюм, і там я стала чытаць Андрэя Хадановіча, Віктара Жыбуля, Віталя Рыжкова, Насту Кудасаву, Марыяю Мартысевіч, Вальжыну Морт, праз якую і мы пасля сустрэліся з табой, з іншымі — гэта ўсё ланцужком ішло. Я пачынала і ў гэтай супольнасці ўпершыню атрымала ацэнку сваёй творчасці, якая дазволіла мне працягваць і ставіцца да гэтага больш сур’ёзна, працаваць з гэтым. І я ўдзячная.

— Што цябе натхняе зараз?

— Ведаеш, ува мне прачнулася даследчыца. Я ніколі не думала, што я даследчыца, але мне падабаецца, калі я бяру нейкую рэальную праблему і даследую яе з розных бакоў. Гэта не натхняльна, проста ў мяне даследчыцкая нейкая цікаўнасць. Дапусцім, я пісала эсэ пра дзве лонданскія турмы і пра тое, як увогуле турмы ў Вялікабрытаніі сталі натуральнай частка жыцця кам’юніці. Канешне ж, я і пра Беларусь пісала, параўноўвала. Мне падабаецца паказваць праз Беларусь нечыя праблемы — тыпу "цывілізаваных краін", дзе, падаецца, так добра і людзі не хочуць бачыць. Мяне натхняе, калі ў мяне атрымліваецца паказаць гэтыя праблемы.

Насамрэч я б хацела, каб мяне зноў натхняла каханне. Але пра гэта ўжо даўно гаворкі не вядзецца.

Не магу сказаць, што мяне натхняе — напэўна, гэта не тое слова, — але я гару тымі праектамі, якія я задумала калісьці, пра Беларусь. І я ўсё яшчэ хачу скончыць тую кнігу пра дзевяць "сутак" — і я-такі яе скончу.

У мяне ёсць ідэя зрабіць кніжку з малюнкамі пра двары. Не комікс, але, ведаеш, цёплую такую кніжку.

Мне цікава пайсці ў бок перфарматыўнасці. У Лондане я абсалютна выпадкова пазнаёмілася з арганізатарам Еўрапейскага паэтычнага фестывалю, ён запрасіў мяне выступіць у пары з латышскай паэткай Агнэс Граўдзіна, нам трэба было на пару распрацаваць нейкі паэтычны перформанс. Мы за тры дні з ёю распрацавалі яго, прыдумалі, напісалі, вывучылі і прадставілі. І ён проста сарваў зал. Мы чытаем там пра дзяцінства, пра дом, і я вельмі рада, што змагла напісаць нарэшце пра сябе, пра сваё дзяцінства, пра свой дом, пра тое, што мне баліць даўно і моцна. Пры гэтым гэта быў перформанс: не ведаю, ці было гэта ў тваім дзяцінстве, а ў маім ніткі для вязання, якія прадаваліся не ў клубках трэба было намотваць у клубок — а як гэта рабіць? Адзін чалавек надзявае на рукі, а другі намотвае гэтае ўсё. Для мяне гэта вобразы з дзяцінства, яны эмацыйна зараджаныя. І пакуль мы чыталі вершы, яна трымала ніткі, а я змотвала іх у клубок. І гэта вельмі класная штука. Такі чысты творчы імпульс пасярод гэтай дысцыплінаванай, прадуманай, структураванай літаратурнай працы. Кайфова.

Гэта дае мне нейкую надзею, бо часам я баюся, што, можа быць, пра сябе больш ніколі не змагу напісаць. Можа быць, больш ніколі не змагу напісаць верш, які проста мне на галаву зваліцца ці народзіцца проста з маіх пачуццяў, і гэта будзе класны і цікавы верш, не нешта банальнае, "два прыскокі, тры прытопы", а штосьці крутое, прыгожае, моцнае, але маё-маё.

Часам я думаю: вось дакументальная паэзія. А я дакладна не паразітую? Пакуль што не, але думаю, што, калі рабіць многа, гэта ўжо проста стане паразітаваннем. А я не хачу паразітаваць. І таму для мяне гэтыя раптоўныя магчымасці і тое, што атрымалася так стварыць, былі супер-радасцю і вярнулі мне веру і надзею, што я яшчэ змагу.