І вось я зноў
сяджу і гляджу,
не разумеючы,
чаму адзін чалавек
наўмысна чыніць боль
іншаму.
А.: – Радкі з вашага верша, што быў напісаны ў лютым 21-га. Мне цікава, што змянілася ў вашым неразуменні/разуменні? Ці можна ўвогуле знайсці адказ на гэтае пытанне?
Ю.: – Што змянілася? Я пачала разумець яшчэ менш. І калі ў 2021-м я хутчэй гаварыла пра гвалт і катаванні ў беларускіх турмах, то цяпер мы ў прамым эфіры назіраем поўнамаштабную агідную вайну ў добрым лічбавым пашырэнні, вайну на ўвесь экран, хоць гэта зусім не кіно, вайну, на якой акупанты выразаюць цывільнае мясцовае насельніцтва. Свет, у якім я думала што хоць штосьці, хоць крыху разумею, скончыўся. Старога свету больш няма. Тэктанічныя пліты пачалі рухацца, і не толькі ва Усходняй Еўропе. Магчыма, яны спыняцца яшчэ да смерці некаторых з нас, і тыя, хто выжыве, будуць будаваць новы свет. Пакуль жа я дакладна не ведаю, як тут жыць. (Кажу нейкія эсхаталагічныя страшылкі, але пасля перад вачыма ўзнікае фотаздымак забітай жанчыны з Бучы – не, не страшылкі).
А.: – Не буду задаваць набіўшае аскоміну пытанне пра магчымасць/немагчымасць паэзіі падчас вайны, бо, падаецца, тут адказ будзе відавочным. Але мне цікава, як сёння паэзія гаворыць з чытачамі і чытачкамі? Што яна мусіць казаць або не?
Ю.: – Не думаю, што паэзія ў дадзены момант наогул здатная “гаварыць”. Калі язык не правальваецца ў глотку ад вусцішы, то атрымліваецца лямант ці крык, ці сапенне, ці шыпенне, ці шэпт, ці галашэнне, ці злосная скарга, ці калыханка для напужанага бомбамі дзіцяці. Па-мойму, “гаварэнне” ўжо немагчымае, яшчэ немагчымае. Нічога паэзія не вінная нікому, асабліва цяпер, хоць менавіта ў такія моманты людзі, вядома, калі яны не знаходзяцца літаральна на мяжы жыцця і смерці, маюць у ёй патрэбу. Яна дапамагае выкрычацца, вырыгацца, вышаптацца, выплакацца, вылаяцца нарэшце. Яна форма псіхалагічнай разрадкі і ратавання, як для тых, хто яе піша, так і для тых, хто чытае. Яна перакладае жахлівую абракадабру вайны ў словы, якія мы здольныя вымавіць і пачуць. Праўда, я сама практычна нічога не магу пісаць цяпер. Я з тых, хто (зноў) страціў мову. Але, магчыма, яна хутка вернецца.
А.: – Мяне тут цікавіць вось што: якія-ніякія вершы пішуцца – як знутры, так і звонку. Якімі вы іх бачыце у цэлым, як з’яву? Што сабой уяўляе гэтае “гаварэнне” у розных сваіх варыяцыях? І ці правільна я зразумеў, што паэзія сама абірае час, калі і што гаварыць праз нас?
Ю.: – Я не веру ў “разумнасць” паэзіі як нейкай істоты. Вершы пішуцца, прамаўляюцца, друкуюцца людзьмі. Тут і цяпер, дапамагаюць тым ці іншым чынам тут і цяпер. Але як мастацкую з’яву, я думаю, мы зможам іх ацаніць толькі пасля, калі ўзнікне неабходная адлегласць паміж жахамі вайны і напісанымі творамі.
А.: – Крыху пра нянавісць. Зараз амаль кожны і кожная кагосьці ненавідзець. Здаецца, нянавісць разлітая паўсюль. Як у гэтым моры захаваць сябе і любоў, веру ў чалавека?
Ю.: – Я думаю, пытанне пра нянавісць, па сутнасці, вельмі асабістае, вельмі інтымнае пытанне. Мне сорамна, але цяпер я не адчуваю нянавісці, якая б мяне спапяляла. Яна была ўва мне раней, некалі ў жніўні 2020 года, калі я пабачыла закатаваных ахвяр Акрэсціна, нашых першых забітых. Я адчувала яе ў першыя дні вайны ва Украіне, калі бачыла першыя разбомбленыя будынкі і першых ахвяр. Але цяпер ува мне стаіць нейкая заглушка. Я адно адчуваю, як цела праз маю галаву запаўняецца каменнем, пакуль што я каменная па грудную клетку. Вось яшчэ адзін камень падае ўнутр, яшчэ адзін. Магчыма, так працуе механізм псіхалагічнай абароны, выпрацаваны за два гады. Магчыма, гэта мусіць называцца неяк іначай.
А каб захаваць сябе, варта штодня адну за адной рабіць свае маленькія справы, што “прывязваюць”, “зазямляюць” нас, ачалавечваюць. Каб захаваць любоў і веру, варта працягваць любіць і верыць сваім самым блізкім. Каб захаваць спагаду, варта дапамагаць далёкім. Клапаціцца пра расліны, карміць птушак, выгульваць сабаку, размаўляць з уласнымі дзецьмі і бацькамі...
А.: – Хутка з друку выйдзе ваша новая кніга вершаў - "Воўчыя ягады". Чым яна, на ваш погляд, адрозніваецца ад кнігі "Rот"? Якая вы ў гэтай кнізе? Такая ж, як костачка авакада?
Ю.: – Кнігу “Воўчыя ягады”, якая мусіць выйсці ў траўні у чэшскім выдавецтве “Вясна”, складуць вершы з трох маіх папярэдніх кніг, а таксама новыя, напісаныя цягам 2020-2021 гадоў. Гэта своеасаблівы паэтычны аўтапартрэт. Я расказваю сваю гісторыю ад нараджэння да сучаснага моманту, у тым ліку пра свае карані і жыццё па-за межамі ўласнай краіны. Вершам пра костачку авакада зборнік як раз такі заканчваецца. Для мяне гэта пэўнае падсумаванне пройдзенага этапу. Сёлета мне споўнілася 40, мабыць, варта рухацца далей, магчыма, у нейкі іншы бок.
А.: – Калі вы ўбачылі, што вось - кніга вершаў напісаная - што вы адчулі? Што зразумелі, у тым ліку пра сябе?
Ю.: – Насамрэч ініцыятыва выдання новай кнігі належала не мне, а пражскаму выдавецтву “Вясна”. На дадзены момант усе мае беларускія кнігі распрададзеныя, іх папросту няма. У электронным выглядзе іх таксама не дастаць. Таму з выдавецтвам “Вясна”, якое разам з Янушкевічам выдавала маю папярэднюю кнігу, мы вырашылі зрабіць своеасаблівае выбранае, у якое ўключыць і новыя вершы. А калі я ўклала гэтую кнігу, то адчула, што больш не хачу звяртацца да тэм, пра якія некалі гаварыла. Варта спыніцца і падумаць, куды рухацца далей. Можа, у прозу? У мяне ўжо ёсць адна празаічная кніга, напісаная па-ангельску і перакладзеная на некалькі моў. Адным словам, я пакуль чакаю выхаду “Воўчых ягад”, а там паглядзім.
А.: – Як і ў папярэдніх кнігах, на мой погляд, у новай, мяркуючы па апублікаваных вершах, вы працягваеце даследаваць карані і сябе, шукаць сваё месца. Вы ўсё яшчэ "ў пошуках новай зямлі"? Што для вас дом і дзе ён?
Ю.: – Што да пытання дому. Калі мне было чатыры, мая сям’я, як і тысячы іншых, стала сям’ёй уцекачоў. Мы з’ехалі са сваёй новай кватэры з кнігамі, цацкамі, адзеннем і мэбляй, мой дзядуля кінуў сваю вялікую хату, і свіран, і адрыну, і гарод. Для многіх людзей, у большасці сваёй вяскоўцаў, прывязаных да сваіх хат і палеткаў, дзе продкі жылі стагоддзямі, эвакуацыя пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС стала сапраўднай трагедыяй. Толькі гэтая гісторыя беларускага ўцякацтва, як мне падаецца, амаль забытая. Я пачынаю зборнік “Воўчыя ягады” вершам “1986”, у якім я кажу пра ўласны досвед страты дому.
Можа таму, з дзяцінства я адчувала сябе чужой: у вёсцы, дзе хадзіла ў школу, пасля ў горадзе, у які пераехала вучыцца. Я адчувала і адчуваю сябе чужой у “беларускім літаратурным працэсе” (магчыма, як і многія). Безумоўна, я чужая і тут у Аўстрыі, дзе мы з мужам Альгердам Бахарэвічам жывём цяпер. Не так даўно я зразумела, што адчуваць сябе паўсюль чужой стала часткай маёй ідэнтычнасці. Гэтае пачуццё сфармавала мяне і маю творчасць. Яно падказвае мне, што трэба заўсёды быць напагатове, але пры гэтым і вучыць быць адкрытай да свету і людзей, што цябе акружаюць, вучыць быць гнуткай і цікаўнай, вучыць разумець іншую культуру ды звычаі і спазнаваць новае. Вялікая частка насельніцтва сучаснай Еўропы – эмігранты, або іхнія дзеці ці ўнукі. Мне не страшна быць чужой, не страшна, што мой корань боўтаецца цяпер у вадзе.
Але тым не менш, я вельмі сумую не толькі па сваёй сям’і, якая застаецца ў Беларусі, але і па зямлі, па беларускіх краявідах – палях, лясах, лугах і балотах. Я сумую па іхніх пыльных і вільготных пахах, па іхніх сцішаных вечаровых гуках. Я мару, што аднойчы мы вернемся, паставім хатку недзе пасярод лесу і будзем жыць. А пакуль мой дом – гэта вагон цягніка, што імчыць па Еўропе з аднаго канца ў другі, а за яго вокнамі лясістыя горы, камяністыя рэкі, гарады з выкшталцонымі для беларускага вуха назвамі.
А.: – Дарэчы, мы ўсе апошнім часам, а можа і ўвесь час, жывём у падвойным свеце (у тым ліку, у білінгвальным асяродку). Якія зараз апазіцыі, на вашу думку, найбольш выразныя? Як з імі (і ці трэба) прымірыцца?
Ю.: – Мне не падабаецца ўспрыманне свету праз бінарныя апазіцыі, дзе, мабыць, самая старажытная не “дабро” і “зло”, а “свой” і “чужы”. Вядома, вайна вымагае ад нас выразных пазіцый, яскравых выбараў бакоў, так зручней арыентавацца, так прасцей выжываць і не адхіляцца ад мэты, якой ёсць перамога. Безумоўна, вайна – гэта вайна, забойца – гэта забойца, і прапагандысцкія заклікі да знішчэння і яго апраўданні – гэта злачынства.
А.: – Так, мне таксама не падабаецца, але гэта тое, што нам прапануе асяроддзе. Мне падаецца, што падчас вайны, нейкіх катаклізмаў, гэтыя апазіцыі якраз выходзяць на першы план. Цябе быццам бы змушаюць абраць той ці іншы бок, кудысьці ехаць альбо не ехаць.
Ю.: – Але, спадзяюся, Артур, вы не будзе змушаць мяне выбіраць.
А.: – Вядома ж, не.
А.: – Зараз, як мінімум мы з вамі, знаходзімся ў бяспецы. Мы назіраем як дзеці гуляюць, як расце трава, як ідзе жыццё. А ў той жа момант недзе вайна і смерць, нават пасярод вясны. Як і дзе знаходзіць сілы нешта рабіць?
Ю.: – Трава расце і там, дзе ідзе вайна, і сады, калі не былі спаленыя акупантамі, зацвітаюць усё гэтак жа, і дзеці таксама растуць, нават у падвалах пад бомбамі, яны хочуць піць, есці, гуляць і не адчуваць страху. Рост і развіццё спыняе толькі смерць. “Самае страшнае, што жыццё працягваецца”, некалі сфармулявала я для сябе ў маладосці. І я думаю, што сілы варта шукаць у тым, што расце, у тым, што развіваецца: у дзецях, жывёлах, раслінах, у творчасці, напрыклад, у тэкстах, якія таксама ўмеюць расці, калі мы пра іх думаем і клапоцімся, і калі яны гатовыя з’явіцца на свет. Лісты беларускім палітзняволеным – гэта, дарэчы, таксама тэксты, якія могуць і падтрымліваць, і даваць спакой, і пры гэтым расці.
А.: – Пэўны час вы знаходзіцеся ў іншай культуры, пасярод іншай мовы. Якім чынам, калі такое ёсць, яны на вас паўплывалі і ўплываюць? Ці змянілася вашая паэтычная оптыка?
Ю.: – Так, мы з Альгердам цяпер жывём у нямецкамоўным Грацы. Але насамрэч на вуліцах турыстычнага і студэнцкага Граца можна пачуць далёка не толькі нямецкую. Гучыць тут і славенская, і харвацкая, і італьянская, і гішпанская, і ангельская, і руская, і цяпер усё часцей украінская, бо Грац таксама прыняў некалькі тысяч уцекачоў з розных гарадоў Украіны. Сярэдняя Еўропа – гэта стракаты ў моўным плане рэгіён, веданнем адной мовы тут не абыдзешся, асабліва гэта тычыцца краін былой Югаславіі.
Акрамя таго, мы цяпер шмат выступаем з Альгердам за межамі Аўстрыі: у Нямеччыне, Польшчы, Славеніі, Нідэрландах... Мне зараз страшна думаць пра наш расклад на красавік і травень, колькі яшчэ паездак чакае. Безумоўна, гэта ўсё вучыць адкрытасці, новыя людзі, новыя месцы, новыя водгукі на табой напісанае ўплываюць на ўспрыманне не толькі сябе і сваёй творчасці, але і агулам Беларусі і беларускай літаратуры.
Але я б сказала, што ў большай ступені мяне змяняюць не новыя месцы і людзі, а тыя навіны з радзімы і Украіны, што мы чытаем і чуем штодня, навіны, якія сведчаць, што наша жыццё і наша літаратура як яе частка больш не будуць такімі, якімі былі. За гэтымі навінамі я бачу руіны, у якія ператвараецца многае з таго, што мы стваралі і што было нам дарагім: кнігарні, выдавецтвы, літаратурная крытыка. Паступова гэта ўсё сыходзіць у нябыт, і, безумоўна, варта верыць, што аднойчы адновіцца. Але калі і як? Ці заспею я гэты цудоўны час? І пры гэтым сервільная, пра-дзяржаўная беларуская літаратура цвіце і пахне, робячы выгляд, што нічога асаблівага не адбываецца ні ў Беларусі, ні ў свеце: “Нёман” цячэ, “Полымя” палае, “Маладосць” некага цешыць, “ЛіМ” усё гэта жа друкуе вершыкі пра жанчын і каханне на 8 сакавіка. Усведамленне, што, магчыма, наша жывая літаратура ніколі не адновіцца, што застанецца толькі гэтая – моцна мяне прыгнятае.
А.: – Што вас сёння радуе? Ці знаходзіцца месца звычайным радасцям? Можа быць, вы параіце нешта з паэзіі - такой, каб узяць крыху моцы?
Ю.: – У гэтым інтэрв’ю я ўжо спрабавала адказаць на падобныя пытанні: я перасаджваю і саджу расліны, чытаю і перакладаю. Акрамя перакладу, напісанай проста цяпер украінскай паэзіі, я зноў вярнулася да перакладаў Паўля Цэлана, паэта складанай нацыянальнай ідэнтычнасці. Адной з галоўных тэм ягонай паэзіі быў Халакост і лёс уласнай сям’і ў часы Другой сусветнай вайны. Ён пісаў па-нямецку, на мове забойцаў яго бацькоў і яго народу, але, як адзначаюць многія немцы, у Паўля Цэлана была ўласная нямецкая. Я прарываюся праз яго змрочную, цьмяную метафорыку і часам адчуваю калі не радасць, то прынамсі стому ад нейкага здзяйснення.
А яшчэ разам з Альгердам у межах праекту “Мая дарагая незнаёмая сяброўка” мы перакладалі лісты аўстрыйскіх, нямецкіх, нават грузінскіх жанчын, адрасаваныя жанчынам-палітзняволеным у Беларусі. Гэта быў вельмі цікавы досвед – не толькі заглянуць у чужое жыццё, але і пераканацца, як мала ў Цэнтральнай Еўропе ведаюць пра Беларусь. Цеплыня і спагада гэтых лістоў, спадзяюся, сагрэюць смелых беларускіх жанчын, калі гэтыя лісты да іх дабяруцца. Нас з Альгердам іхнія словы сагравалі.
красавік 2022
сяджу і гляджу,
не разумеючы,
чаму адзін чалавек
наўмысна чыніць боль
іншаму.
А.: – Радкі з вашага верша, што быў напісаны ў лютым 21-га. Мне цікава, што змянілася ў вашым неразуменні/разуменні? Ці можна ўвогуле знайсці адказ на гэтае пытанне?
Ю.: – Што змянілася? Я пачала разумець яшчэ менш. І калі ў 2021-м я хутчэй гаварыла пра гвалт і катаванні ў беларускіх турмах, то цяпер мы ў прамым эфіры назіраем поўнамаштабную агідную вайну ў добрым лічбавым пашырэнні, вайну на ўвесь экран, хоць гэта зусім не кіно, вайну, на якой акупанты выразаюць цывільнае мясцовае насельніцтва. Свет, у якім я думала што хоць штосьці, хоць крыху разумею, скончыўся. Старога свету больш няма. Тэктанічныя пліты пачалі рухацца, і не толькі ва Усходняй Еўропе. Магчыма, яны спыняцца яшчэ да смерці некаторых з нас, і тыя, хто выжыве, будуць будаваць новы свет. Пакуль жа я дакладна не ведаю, як тут жыць. (Кажу нейкія эсхаталагічныя страшылкі, але пасля перад вачыма ўзнікае фотаздымак забітай жанчыны з Бучы – не, не страшылкі).
А.: – Не буду задаваць набіўшае аскоміну пытанне пра магчымасць/немагчымасць паэзіі падчас вайны, бо, падаецца, тут адказ будзе відавочным. Але мне цікава, як сёння паэзія гаворыць з чытачамі і чытачкамі? Што яна мусіць казаць або не?
Ю.: – Не думаю, што паэзія ў дадзены момант наогул здатная “гаварыць”. Калі язык не правальваецца ў глотку ад вусцішы, то атрымліваецца лямант ці крык, ці сапенне, ці шыпенне, ці шэпт, ці галашэнне, ці злосная скарга, ці калыханка для напужанага бомбамі дзіцяці. Па-мойму, “гаварэнне” ўжо немагчымае, яшчэ немагчымае. Нічога паэзія не вінная нікому, асабліва цяпер, хоць менавіта ў такія моманты людзі, вядома, калі яны не знаходзяцца літаральна на мяжы жыцця і смерці, маюць у ёй патрэбу. Яна дапамагае выкрычацца, вырыгацца, вышаптацца, выплакацца, вылаяцца нарэшце. Яна форма псіхалагічнай разрадкі і ратавання, як для тых, хто яе піша, так і для тых, хто чытае. Яна перакладае жахлівую абракадабру вайны ў словы, якія мы здольныя вымавіць і пачуць. Праўда, я сама практычна нічога не магу пісаць цяпер. Я з тых, хто (зноў) страціў мову. Але, магчыма, яна хутка вернецца.
А.: – Мяне тут цікавіць вось што: якія-ніякія вершы пішуцца – як знутры, так і звонку. Якімі вы іх бачыце у цэлым, як з’яву? Што сабой уяўляе гэтае “гаварэнне” у розных сваіх варыяцыях? І ці правільна я зразумеў, што паэзія сама абірае час, калі і што гаварыць праз нас?
Ю.: – Я не веру ў “разумнасць” паэзіі як нейкай істоты. Вершы пішуцца, прамаўляюцца, друкуюцца людзьмі. Тут і цяпер, дапамагаюць тым ці іншым чынам тут і цяпер. Але як мастацкую з’яву, я думаю, мы зможам іх ацаніць толькі пасля, калі ўзнікне неабходная адлегласць паміж жахамі вайны і напісанымі творамі.
А.: – Крыху пра нянавісць. Зараз амаль кожны і кожная кагосьці ненавідзець. Здаецца, нянавісць разлітая паўсюль. Як у гэтым моры захаваць сябе і любоў, веру ў чалавека?
Ю.: – Я думаю, пытанне пра нянавісць, па сутнасці, вельмі асабістае, вельмі інтымнае пытанне. Мне сорамна, але цяпер я не адчуваю нянавісці, якая б мяне спапяляла. Яна была ўва мне раней, некалі ў жніўні 2020 года, калі я пабачыла закатаваных ахвяр Акрэсціна, нашых першых забітых. Я адчувала яе ў першыя дні вайны ва Украіне, калі бачыла першыя разбомбленыя будынкі і першых ахвяр. Але цяпер ува мне стаіць нейкая заглушка. Я адно адчуваю, як цела праз маю галаву запаўняецца каменнем, пакуль што я каменная па грудную клетку. Вось яшчэ адзін камень падае ўнутр, яшчэ адзін. Магчыма, так працуе механізм псіхалагічнай абароны, выпрацаваны за два гады. Магчыма, гэта мусіць называцца неяк іначай.
А каб захаваць сябе, варта штодня адну за адной рабіць свае маленькія справы, што “прывязваюць”, “зазямляюць” нас, ачалавечваюць. Каб захаваць любоў і веру, варта працягваць любіць і верыць сваім самым блізкім. Каб захаваць спагаду, варта дапамагаць далёкім. Клапаціцца пра расліны, карміць птушак, выгульваць сабаку, размаўляць з уласнымі дзецьмі і бацькамі...
А.: – Хутка з друку выйдзе ваша новая кніга вершаў - "Воўчыя ягады". Чым яна, на ваш погляд, адрозніваецца ад кнігі "Rот"? Якая вы ў гэтай кнізе? Такая ж, як костачка авакада?
Ю.: – Кнігу “Воўчыя ягады”, якая мусіць выйсці ў траўні у чэшскім выдавецтве “Вясна”, складуць вершы з трох маіх папярэдніх кніг, а таксама новыя, напісаныя цягам 2020-2021 гадоў. Гэта своеасаблівы паэтычны аўтапартрэт. Я расказваю сваю гісторыю ад нараджэння да сучаснага моманту, у тым ліку пра свае карані і жыццё па-за межамі ўласнай краіны. Вершам пра костачку авакада зборнік як раз такі заканчваецца. Для мяне гэта пэўнае падсумаванне пройдзенага этапу. Сёлета мне споўнілася 40, мабыць, варта рухацца далей, магчыма, у нейкі іншы бок.
А.: – Калі вы ўбачылі, што вось - кніга вершаў напісаная - што вы адчулі? Што зразумелі, у тым ліку пра сябе?
Ю.: – Насамрэч ініцыятыва выдання новай кнігі належала не мне, а пражскаму выдавецтву “Вясна”. На дадзены момант усе мае беларускія кнігі распрададзеныя, іх папросту няма. У электронным выглядзе іх таксама не дастаць. Таму з выдавецтвам “Вясна”, якое разам з Янушкевічам выдавала маю папярэднюю кнігу, мы вырашылі зрабіць своеасаблівае выбранае, у якое ўключыць і новыя вершы. А калі я ўклала гэтую кнігу, то адчула, што больш не хачу звяртацца да тэм, пра якія некалі гаварыла. Варта спыніцца і падумаць, куды рухацца далей. Можа, у прозу? У мяне ўжо ёсць адна празаічная кніга, напісаная па-ангельску і перакладзеная на некалькі моў. Адным словам, я пакуль чакаю выхаду “Воўчых ягад”, а там паглядзім.
А.: – Як і ў папярэдніх кнігах, на мой погляд, у новай, мяркуючы па апублікаваных вершах, вы працягваеце даследаваць карані і сябе, шукаць сваё месца. Вы ўсё яшчэ "ў пошуках новай зямлі"? Што для вас дом і дзе ён?
Ю.: – Што да пытання дому. Калі мне было чатыры, мая сям’я, як і тысячы іншых, стала сям’ёй уцекачоў. Мы з’ехалі са сваёй новай кватэры з кнігамі, цацкамі, адзеннем і мэбляй, мой дзядуля кінуў сваю вялікую хату, і свіран, і адрыну, і гарод. Для многіх людзей, у большасці сваёй вяскоўцаў, прывязаных да сваіх хат і палеткаў, дзе продкі жылі стагоддзямі, эвакуацыя пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС стала сапраўднай трагедыяй. Толькі гэтая гісторыя беларускага ўцякацтва, як мне падаецца, амаль забытая. Я пачынаю зборнік “Воўчыя ягады” вершам “1986”, у якім я кажу пра ўласны досвед страты дому.
Можа таму, з дзяцінства я адчувала сябе чужой: у вёсцы, дзе хадзіла ў школу, пасля ў горадзе, у які пераехала вучыцца. Я адчувала і адчуваю сябе чужой у “беларускім літаратурным працэсе” (магчыма, як і многія). Безумоўна, я чужая і тут у Аўстрыі, дзе мы з мужам Альгердам Бахарэвічам жывём цяпер. Не так даўно я зразумела, што адчуваць сябе паўсюль чужой стала часткай маёй ідэнтычнасці. Гэтае пачуццё сфармавала мяне і маю творчасць. Яно падказвае мне, што трэба заўсёды быць напагатове, але пры гэтым і вучыць быць адкрытай да свету і людзей, што цябе акружаюць, вучыць быць гнуткай і цікаўнай, вучыць разумець іншую культуру ды звычаі і спазнаваць новае. Вялікая частка насельніцтва сучаснай Еўропы – эмігранты, або іхнія дзеці ці ўнукі. Мне не страшна быць чужой, не страшна, што мой корань боўтаецца цяпер у вадзе.
Але тым не менш, я вельмі сумую не толькі па сваёй сям’і, якая застаецца ў Беларусі, але і па зямлі, па беларускіх краявідах – палях, лясах, лугах і балотах. Я сумую па іхніх пыльных і вільготных пахах, па іхніх сцішаных вечаровых гуках. Я мару, што аднойчы мы вернемся, паставім хатку недзе пасярод лесу і будзем жыць. А пакуль мой дом – гэта вагон цягніка, што імчыць па Еўропе з аднаго канца ў другі, а за яго вокнамі лясістыя горы, камяністыя рэкі, гарады з выкшталцонымі для беларускага вуха назвамі.
А.: – Дарэчы, мы ўсе апошнім часам, а можа і ўвесь час, жывём у падвойным свеце (у тым ліку, у білінгвальным асяродку). Якія зараз апазіцыі, на вашу думку, найбольш выразныя? Як з імі (і ці трэба) прымірыцца?
Ю.: – Мне не падабаецца ўспрыманне свету праз бінарныя апазіцыі, дзе, мабыць, самая старажытная не “дабро” і “зло”, а “свой” і “чужы”. Вядома, вайна вымагае ад нас выразных пазіцый, яскравых выбараў бакоў, так зручней арыентавацца, так прасцей выжываць і не адхіляцца ад мэты, якой ёсць перамога. Безумоўна, вайна – гэта вайна, забойца – гэта забойца, і прапагандысцкія заклікі да знішчэння і яго апраўданні – гэта злачынства.
А.: – Так, мне таксама не падабаецца, але гэта тое, што нам прапануе асяроддзе. Мне падаецца, што падчас вайны, нейкіх катаклізмаў, гэтыя апазіцыі якраз выходзяць на першы план. Цябе быццам бы змушаюць абраць той ці іншы бок, кудысьці ехаць альбо не ехаць.
Ю.: – Але, спадзяюся, Артур, вы не будзе змушаць мяне выбіраць.
А.: – Вядома ж, не.
А.: – Зараз, як мінімум мы з вамі, знаходзімся ў бяспецы. Мы назіраем як дзеці гуляюць, як расце трава, як ідзе жыццё. А ў той жа момант недзе вайна і смерць, нават пасярод вясны. Як і дзе знаходзіць сілы нешта рабіць?
Ю.: – Трава расце і там, дзе ідзе вайна, і сады, калі не былі спаленыя акупантамі, зацвітаюць усё гэтак жа, і дзеці таксама растуць, нават у падвалах пад бомбамі, яны хочуць піць, есці, гуляць і не адчуваць страху. Рост і развіццё спыняе толькі смерць. “Самае страшнае, што жыццё працягваецца”, некалі сфармулявала я для сябе ў маладосці. І я думаю, што сілы варта шукаць у тым, што расце, у тым, што развіваецца: у дзецях, жывёлах, раслінах, у творчасці, напрыклад, у тэкстах, якія таксама ўмеюць расці, калі мы пра іх думаем і клапоцімся, і калі яны гатовыя з’явіцца на свет. Лісты беларускім палітзняволеным – гэта, дарэчы, таксама тэксты, якія могуць і падтрымліваць, і даваць спакой, і пры гэтым расці.
А.: – Пэўны час вы знаходзіцеся ў іншай культуры, пасярод іншай мовы. Якім чынам, калі такое ёсць, яны на вас паўплывалі і ўплываюць? Ці змянілася вашая паэтычная оптыка?
Ю.: – Так, мы з Альгердам цяпер жывём у нямецкамоўным Грацы. Але насамрэч на вуліцах турыстычнага і студэнцкага Граца можна пачуць далёка не толькі нямецкую. Гучыць тут і славенская, і харвацкая, і італьянская, і гішпанская, і ангельская, і руская, і цяпер усё часцей украінская, бо Грац таксама прыняў некалькі тысяч уцекачоў з розных гарадоў Украіны. Сярэдняя Еўропа – гэта стракаты ў моўным плане рэгіён, веданнем адной мовы тут не абыдзешся, асабліва гэта тычыцца краін былой Югаславіі.
Акрамя таго, мы цяпер шмат выступаем з Альгердам за межамі Аўстрыі: у Нямеччыне, Польшчы, Славеніі, Нідэрландах... Мне зараз страшна думаць пра наш расклад на красавік і травень, колькі яшчэ паездак чакае. Безумоўна, гэта ўсё вучыць адкрытасці, новыя людзі, новыя месцы, новыя водгукі на табой напісанае ўплываюць на ўспрыманне не толькі сябе і сваёй творчасці, але і агулам Беларусі і беларускай літаратуры.
Але я б сказала, што ў большай ступені мяне змяняюць не новыя месцы і людзі, а тыя навіны з радзімы і Украіны, што мы чытаем і чуем штодня, навіны, якія сведчаць, што наша жыццё і наша літаратура як яе частка больш не будуць такімі, якімі былі. За гэтымі навінамі я бачу руіны, у якія ператвараецца многае з таго, што мы стваралі і што было нам дарагім: кнігарні, выдавецтвы, літаратурная крытыка. Паступова гэта ўсё сыходзіць у нябыт, і, безумоўна, варта верыць, што аднойчы адновіцца. Але калі і як? Ці заспею я гэты цудоўны час? І пры гэтым сервільная, пра-дзяржаўная беларуская літаратура цвіце і пахне, робячы выгляд, што нічога асаблівага не адбываецца ні ў Беларусі, ні ў свеце: “Нёман” цячэ, “Полымя” палае, “Маладосць” некага цешыць, “ЛіМ” усё гэта жа друкуе вершыкі пра жанчын і каханне на 8 сакавіка. Усведамленне, што, магчыма, наша жывая літаратура ніколі не адновіцца, што застанецца толькі гэтая – моцна мяне прыгнятае.
А.: – Што вас сёння радуе? Ці знаходзіцца месца звычайным радасцям? Можа быць, вы параіце нешта з паэзіі - такой, каб узяць крыху моцы?
Ю.: – У гэтым інтэрв’ю я ўжо спрабавала адказаць на падобныя пытанні: я перасаджваю і саджу расліны, чытаю і перакладаю. Акрамя перакладу, напісанай проста цяпер украінскай паэзіі, я зноў вярнулася да перакладаў Паўля Цэлана, паэта складанай нацыянальнай ідэнтычнасці. Адной з галоўных тэм ягонай паэзіі быў Халакост і лёс уласнай сям’і ў часы Другой сусветнай вайны. Ён пісаў па-нямецку, на мове забойцаў яго бацькоў і яго народу, але, як адзначаюць многія немцы, у Паўля Цэлана была ўласная нямецкая. Я прарываюся праз яго змрочную, цьмяную метафорыку і часам адчуваю калі не радасць, то прынамсі стому ад нейкага здзяйснення.
А яшчэ разам з Альгердам у межах праекту “Мая дарагая незнаёмая сяброўка” мы перакладалі лісты аўстрыйскіх, нямецкіх, нават грузінскіх жанчын, адрасаваныя жанчынам-палітзняволеным у Беларусі. Гэта быў вельмі цікавы досвед – не толькі заглянуць у чужое жыццё, але і пераканацца, як мала ў Цэнтральнай Еўропе ведаюць пра Беларусь. Цеплыня і спагада гэтых лістоў, спадзяюся, сагрэюць смелых беларускіх жанчын, калі гэтыя лісты да іх дабяруцца. Нас з Альгердам іхнія словы сагравалі.
красавік 2022
"Старога свету больш няма"
Інтэрв'ю з беларускай паэткай і перакладчыцай Юляй Цімафеевай
Інтэрв'ю з беларускай паэткай і перакладчыцай Юляй Цімафеевай
