Крысціна Бандурына
Таўрыда
Паэтам ва ўсе часы прыпісвалі прароцкі дар. Бог яго ведае, ёсць ён ці не, але ў некаторых выпадках дастаткова проста ведаць гісторыю і тое, што яна мае ўласцівасць паўтарацца, каб прадчуваць яе хуткі паварот у іншы бок.
Таўбіна я люблю за тое, што ён быў пяшчотным і рэзкім адначасова, безапеляцыйным, прынцыповым, гранічна шчырым. Яго паэзія — гэта перш за ўсё су-перажыванне, і я ўпэўненая, што, як і ўся астатняя творчасць, "Таўрыда" яму балела. Паэма, выбалелая несправядлівасцю, гвалтам, самім часам, які і да яе герояў, і да іх прататыпаў, і да аўтара быў неміласэрным.
Скажу банальнасць, але чытаю яе заўсёды з дрыжыкамі і не магу ахапіць розумам той талент, які быў дадзены Юлію Таўбіну, каб адной паэмай расказаць, што рабілі з людзьмі да яго і што будуць рабіць пасля. 26-гадовага паэта забілі ў 1937-м, але яго "Таўрыда" гаворыць з намі і сёння — і пакуль, на жаль, гэта яшчэ не дыялог.
Крысціна Бандурына
*
У Венецыі месяц-дзюк
над сям’ёю палацца і хатак…
Рамантычным пачуццям люк
адчыняе такі пачатак.
Пачынаецца —
звон мандол,
лепет лютняў і гоман месы,
пачынаецца—
плёск гандол
з лёгкім подыхам дагарэсы.
А ў паветра пяшчот устаў
і пад небам вечнага лета
дымам дыхае даўні квартал
рамантычна-бруднага "getto".
Заглушае звярыны рык
клавесіннае кволае скерца —
гэта просіць Шэйлак стары
за дачку — хрысціянскага сэрца.
Над франтонамі пыхкіх віл,
над тэрцынамі Дантаў узнёслых —
вее жахам жывых магіл
дзікі плач Урыэля Акосты.
Лютняў лепет…
гітары звон…
Дагарэсы ў класічных позах…
Пасылае небу праклён
жабрачэлы Борух Спіноза.
Да маркізы на менуэт
паспяшае прыдворны паэт.
У царыцы грацый і муз
пагасілі агні да пары —
асвятляюць шляхетны саюз
інквізіцый святых кастры.
Каляровыя цені ляглі
на кітайскі ўзорны кілім,
і чытае прыдворны паэт
паважанай маркізе санет,
а крывавых кастроў святло
прарываецца
цераз шкло.
*
У царыцы грацый і муз
апусцее потым палацца…
Адвядуць, можа, месца яму
ў гістарычных вучоных працах.
Потым Блерыё
першы
ўзляціць,
потым радыё
гукі зловіць
і пракрэсліць
каналаў
ціш
дасканалы
маторны човен.
Але доўгіх стагоддзяў лёс —
ён надоўга адзнакаю лёг.
Будзе ў Пушкіна ля дзвярэй
доўга стукаць "презренный еврей".
Яшчэ будзе ізноў і зноў
захліпацца ў крыві Кішынёў,
яшчэ будзе на сто гадоў
агукацца ўшыркі і ўздоўж:
— Бі жыдоў! Бі паганых жыдоў!
— Бі жыдоў!
*
Пагром пачынаецца так:
на рынку
п’яны салдат, невядомы нікому
(падрана кашуля,
ў крыві барада ўся),
крычыць:
"апо-ошнюю…
хлеба…
скарынку-у…
апошнюю…
хлеба…
і тую абважылі хрыстапрадаўцы!.."
Тады —
у іншым канцы нарожу
чалавек з насунутым на вочы картузом
і сукаватым дубнячком —
пачынае разважаць
пра жыдоўскія ўціскі,
што ад іх усе нашы нядолі і нягоды,
што цар дазваляе сваім сыном
біць гэту нечысць да самага скону,
хаты іх развеяць па свеце тлом.
Тады крычаць аднекуль зблізку:
— Бі
жыдоў
і сіцылістаў! —
Так пачынаецца пагром.
*
Яны нас уціскаюць, рабуюць усё чыста,
яны паўстаюць на бацюхну-цара…
— Бі
жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
Грошы нам круцяць, жонак нашых ціскаюць,
кідаюць бомбы ў бацюхну-цара…
— Бі
жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
Дзяцей нашых рэжуць і кроў п’юць міскамі,
просяць прыгону ў бацюхны-цара…
— Бі
жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
Вось што мне сказаў анегдысь пан прыстаў:
"Беце іх у славу бога і цара!"
— Бі
жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
*
Так пачынаецца пагром
і ломіць вокны важкі лом,
і аканіцы плюшчыць дом,
бразгочуць шкельцы шыб —
і хаты іх зраўняюць з тлом
пад мяккім сонечным святлом,
змяшаюць з шумам першых стром
іх перадсмертны хрып.
Так пачынаецца пагром…
Калі ў ветры пух пярын
і перад смерцю бачыць сын,
як гіне маці пад нажом —
апошні ў памяці націн.
Так пачынаецца пагром —
дзе хруст і храст, дзе хрып і храп,
дзе душаць горла клешчы лап,
кладуцца пластам мерцвякі,
дзе сотні стогнаў стыгнуць, каб
аджыць дакорам на вякі.
*
А калі —
душаць цябе,
пачынаюць цкаваць, як шчанё,
Гвалцяць дачок тваіх,
забіваюць
сыноў тваіх —
Тады бацькаўшчына —
перастае быць бацькаўшчынай
І ходзяць кругі перад вачыма —
жоўтыя, жоўтыя…
А калі —
гоняць цябе, —
стагнаць пачынай?
З голаду памірай,
калі адмоўлена ў працы?
Хай тады тройчы праваліцца праклятая
бацькаўшчына!
Хай яна будзе для іншых ласкаваю
бацькаўшчынай!
Попел яе спапялі!
Схапі яе чорная немач!
І ўводзяцца ў слоўнікі
дзве новыя грацыі —
"Імі"
і "Эмі".
Пакідаецца
ўсё роднае і блізкае,
наседжанае доўгімі гадамі…
Параход гутаецца, як калыска,
з людзьмі, трубамі і вінтамі.
На палубе пасажыраў трэцяе класы,
дзе куфэрак на куфэрку
і душа на душы, —
можна б аперціся на балясы,
але марская хвароба
не дае жыць.
Міланскі шкаляр,
схіліўшыся, шэпча:
"Sancta Madonna!"
А-ах…
Га-ах…
Дзеці галосяць…
Лаецца капітан…
Лэйзер,
сціснуўшы скроні,
згадвае пра Іону
і як яго злопаў
добры Левіятан.
Людзі
нежывымі галасамі
расказваюць свае гісторыі —
усе яны падобны адна на адну…
Людзі
ляжаць
ад валасоў да пазногцяў хворыя…
Ці бачылі яны
вясну?
А з музычнага салона
першае класы
далятае…
Nocturno?
Вальс?
— Не ўсё роўна…
Дзеці адной бацькаўшчыны,
дзеці адной класы, —
радасць
усміхнецца вам
не ў шляхох вандроўных!
*
Толькі сонца праменняў крыж
акуне ў акіянаў соль —
капітаны ідуць на брыдж
і ўзіраюцца на бусоль.
Як палошча дзікун-паласат
гумаваныя іх плашчы!
Пасажыры глядзяць назад —
там іх бацькаўшчына ляжыць…
Вы, што слёз пралілі струмкі,
смерць пабачылі сам-на-сам, —
праваджаюць вас мерцвякі
і ківаюць здалёку вам.
Выплываюць з-пад хваль густых,
наплываюць на параход…
Капітан, ты не бачыш іх?
Капітан, паглядзі на ўсход!
Капітан загарнуўся ў плашч.
(Моцны вецер яго прабраў…)
Ён не чуе, як ціхі плач
падымаецца з морскіх траў.
Ён не бачыць,
як дзіды рук
расстаўляе над морам смерч, —
як вядзе гэты дзікі рух
маладая красуня —
Смерць.
*
Зусім цёмная ноч. На эмігранцкім параходзе. Палуба пасажыраў трэцяе класы. Роўны подых паравое машыны. Роўны храп. Хрып. Рып. Глуха далятаюць — смех, размова, песні — знізу, з кубрыка.
Стары матрос (расказвае няпэўным голасам у кубрыку).
Тады гукнулі мы праз бар, —
— Цягні сюды, стары шынкар,
Яшчэ тры поўных кварты!..
Усе (з кубрыку).
Яшчэ —
тры поўных карты!..
Стары матрос.
Ну, Джым — у дым, а Джон — дык страх!
А я — застаўся на нагах, —
Вось я чаго быў варты!
Усе.
Вось ты чаго быў варты…
Каля борта стаяць Ён і Яна. Ім разам няма сарака гадоў (гэта чуваць у галасох, твараў іхных не відаць).
Яна. А помніш, а помніш першую нашу сустрэчу?
Гэта было…
Ён. Вядома, што ўвесну…
ціха смяюцца
Цвілі тады ў полі рамонкі…
Яна. Вялікдзень прайшоў
і сухімі былі дарожкі…
Ён. І такі млявы, млявы быў вечар…
Яна. І такі вецер звонкі, звонкі…
Ён. Ты была тады
ў простай
шэрай сукенцы,
з кошыкам…
Яна. Узышоў маладзік
з ружаватым тварам…
Ён. І тут скончыліся ўсе мае пошукі!
І я застыг…
як абліты варам [1].
Яна (какетліва). І я табе тады…
спадабалася трошкі?
Ён (замілавана). Любая мая мара!
Тым часам —
сірэна гудзе дзікім басам.
Ён. Капітан казаў,
што хутка прыедзем…
Ты не радуешся, мая…
жонка?
Абое смяюцца. Яна — ціха. Ён — звонка.
Пачынаюць варушыцца суседзі.
Стары (падыходзіць да іх).
Чаго вы радуецеся?
Вашых бацькоў
не білі па галовах абцасам?
Халявамі па абліччах?
Кулакамі ў жываты?
Матак вашых
не цягалі за валасы часам?
Сёстраў не гвалцілі?
Не пакалечаны вашы браты?
Чаго вы радуецеся?
Ён. Ідзі, стары!
Стары адыходзіць.
Стары матрос (з кубрыку).
Ізноў гукнулі мы праз бар —
цягні сюды, стары шынкар,
яшчэ тры поўных кварты!
Усе. Яшчэ тры поўных кварты!
Стары матрос. Ну, Боб — як сноп!
Яна — труна!
А я — бяру яшчэ віна!
Давайце, хлопцы, ў карты.
Усе. Давайце, хлопцы, ў карты.
На нейкі час усё сціхае. Пасля з кубрыка далёкім шумам падымаецца вясёлая ПЕСНЯ, якая перарываецца часта гучным смехам. Тым часам пачынае варушыцца і галасіць сівая ЖАНЧЫНА, што сядзела, схіліўшы галаву, каля борта. Хто яе ведае, колькі ёй гадоў — можа быць маладзейшай і можа быць старэйшай, як здаецца. З месца яна не скранаецца.
Песня. Як пад’ехалі мы ў порт…
Жанчына. Аддайце мне маіх дзяцей!
Песня. Аказаўся Білі-Хорт!
Жанчына. Адзін быў толькі ад грудзей…
Песня. За тры франкі — любата!
Жанчына. Трымаўся матчыных ён рук…
Песня. Ён купіў сабе харта.
Жанчына. Яго вы кінулі аб брук…
Песня. А пад вечар таго дня…
Жанчына. О, вецер, попел іх развей!
Песня. …прапіла харта радня!..
Доўгі рогат у кубрыку.
Жанчына. Аддайце мне маіх дзяцей!
Аддайце
мне
маіх
дзяцей!
Ніхто яе не заўважае.
Ён. У нас будуць дзеці —
маленькія, смешныя…
Яна (сарамліва). Кругленькія…
Ён. Ад іх будзе пахнуць
мамай, малаком і пялюшкамі…
Яна. Яны вырастуць…
будуць гуляць у снежкі…
Прыбягаць да хаты
з чырвонымі, застуджанымі
вушкамі.
Ён. Ты будзеш вышываць…
Яна. Цыраваць шкарпэткі…
Ён. Мы будзем сытыя і сагрэтыя…
Яна. І ў нас будуць
маленькія, міленькія дзеткі.
Смяюцца.
Стары. Чаго вы радуецеся?
Вашай хаты не цалаваў агонь?
Валасы на вашых скронях
не пабялелі ад болю?
Мерцвякі
не бегалі за вамі наўздагон
І вы ўпэўнены ў вашай сіле і долі?
Чаго вы радуецеся?
Чаго?
Ён. Ідзі, стары…
Малады (устае з палубы і падыходзіць да старога).
Порах і дым! Порах і дым!
Вось што нас вызваліць і выратуе,
І дасць тое шчасце,
якога ты прагнеш,
стары чалавек.
І ўзыдзе сонца,
крывёю вымытае,
На дзень сённяшні,
на дзень заўтрашні
і навек!
Дайце дарогу нам —
маладым.
Нам не жыць
у цярпенні і згодзе.
Мы прынясём
вам
порах і дым —
Новага свету ўваходзіны.
Мы
паспрачаемся з песняй вякоў —
Мы ненавідзім
тваіх мерцвякоў,
Чуеш, вар’ят!
Але ім —
Мы абяцаем,
што порах і дым
мы прынясём за сабою.
Дайце дарогу
нам —
маладым,
узрушаным барацьбою.
Стары. Я не магу гэтага зразумець…
Хто ты, што гаворыш
гэтак багата?
Малады. Звычайна,
спачатку —
бразгоча паходная медзь,
а пасля —
пяецца пахавальная кантата.
Стары. Я не магу гэтага зразумець…
Малады. Калі
спрасуецца
порах
і падымецца ў неба
дым —
ты згадаеш,
што было гаворана,
і шчасце прыйдзе затым.
Стары. Якое шчасце?
Твайго старога бацьку
не тапталі коні капытамі?
Тваёй маці
не разбілі чэрап
цаглінаю праз акно?
Якое шчасце, я цябе пытаю?
Дзе ты яго бачыў?
Дзе яно?
Малады (упэўнена). І шчасце прыйдзе затым.
Голас збоку. Хто яго прынясе?
Месія святы?
Малады. Мы.
Порах і дым.
Стары. У мяне былі тры ўнукі такія, як ты…
У адзін дзень узяла іх смерць,
і я не магу гэтага зразумець.
Ізноў разыходзяцца ў кубрыку, пачынаецца ПЕСНЯ, але на гэты раз цішэйшая і сумная. Як схамянуўшыся, крычыць і мармыча ЖАНЧЫНА.
Жанчына. Другі старэйшы трошкі быў…
Песня. Любая Мэры, квецік зары…
Жанчына. Ён гіраю яго забіў…
Песня. Мяккая котка, цёпленькі нос…
Жанчына. І ён увесь заплыў крывёй…
Песня. Бывай, дарагая, да пары…
Жанчына. Сыночак даражэнькі мой!
Песня. Не мае прыпынку матрос…
Жанчына. Тады крывавы плыў ручэй…
Песня. Любая Мэры, квецік зары…
Жанчына. Вакол ягонай галавы…
Песня. Любая Мэры, квецік зары…
Жанчына. Аддайце мне маіх дзяцей!..
Песня. Бывай, дарагая, да пары…
Жанчына. Куды дзяцей падзелі вы?
Песня. Любая Мэры, квецік зары!
Жанчына. Калі мой трэці сын канаў…
Песня. Любая Мэры, краска мая…
Сонца ўсходзіць.
Малое. Мама! Мама!
Паглядзі, якое сонейка і небачка
ў нас!
Паглядзі, якое сонейка і небачка
ў нас!
Голас згары. Капітан! Зямля!
*
Як вецер цалуе
абліччы бяроз клапатлівых,
як сэрца хвалюе
туга па няўзрошчаных нівах!
Ўстаюць абразкамі
і стома плыве па каморках,
і весткі праз кабель
плывуць аўтакарамі морга.
Як лекараў скальпель,
што скуру сячэ, быццам трэскі, —
праз мора,
праз кабель
рвуць сэрца трывогаю весткі.
З гудком параходным
марэй праараўшы валоку,
ступіўшы на ходнік,
адчуеш, як край твой далёка.
За дымнай заслонай
праз цень параходнае пары
затокай зялёнай
бруяцца тужлівыя мары.
Па сонечных сіці,
па сноўкіх нью-ёрскіх бульварах
жалобнаю ніццю
праходзяць знаёмыя твары.
Праходзяць і вабяць
да сумнай краіны заморскай,
і весткі праз кабель
лятуць аўтакарамі морга…
16.VIII.1930 — 22.IX.1931
Ворша — Амсціслаў — Менск
[1] Аўтар. Праўда,
трошкі дзіўнае параўнанне,
таварыш?
Наплыў пачуццяў —
нічога не паробіш…
Я таксама думаю,
што калі абкоцяць варам —
дык закрычыш,
а не застыгнеш —
пудзілам на гародзе.
Тэкст узяты з выдання "Выбранага" Юлія Таўбіна (серыя "Паэты планеты", выдавец Зміцер Колас).
Таўбіна я люблю за тое, што ён быў пяшчотным і рэзкім адначасова, безапеляцыйным, прынцыповым, гранічна шчырым. Яго паэзія — гэта перш за ўсё су-перажыванне, і я ўпэўненая, што, як і ўся астатняя творчасць, "Таўрыда" яму балела. Паэма, выбалелая несправядлівасцю, гвалтам, самім часам, які і да яе герояў, і да іх прататыпаў, і да аўтара быў неміласэрным.
Скажу банальнасць, але чытаю яе заўсёды з дрыжыкамі і не магу ахапіць розумам той талент, які быў дадзены Юлію Таўбіну, каб адной паэмай расказаць, што рабілі з людзьмі да яго і што будуць рабіць пасля. 26-гадовага паэта забілі ў 1937-м, але яго "Таўрыда" гаворыць з намі і сёння — і пакуль, на жаль, гэта яшчэ не дыялог.
Крысціна Бандурына
*
У Венецыі месяц-дзюк
над сям’ёю палацца і хатак…
Рамантычным пачуццям люк
адчыняе такі пачатак.
Пачынаецца —
звон мандол,
лепет лютняў і гоман месы,
пачынаецца—
плёск гандол
з лёгкім подыхам дагарэсы.
А ў паветра пяшчот устаў
і пад небам вечнага лета
дымам дыхае даўні квартал
рамантычна-бруднага "getto".
Заглушае звярыны рык
клавесіннае кволае скерца —
гэта просіць Шэйлак стары
за дачку — хрысціянскага сэрца.
Над франтонамі пыхкіх віл,
над тэрцынамі Дантаў узнёслых —
вее жахам жывых магіл
дзікі плач Урыэля Акосты.
Лютняў лепет…
гітары звон…
Дагарэсы ў класічных позах…
Пасылае небу праклён
жабрачэлы Борух Спіноза.
Да маркізы на менуэт
паспяшае прыдворны паэт.
У царыцы грацый і муз
пагасілі агні да пары —
асвятляюць шляхетны саюз
інквізіцый святых кастры.
Каляровыя цені ляглі
на кітайскі ўзорны кілім,
і чытае прыдворны паэт
паважанай маркізе санет,
а крывавых кастроў святло
прарываецца
цераз шкло.
*
У царыцы грацый і муз
апусцее потым палацца…
Адвядуць, можа, месца яму
ў гістарычных вучоных працах.
Потым Блерыё
першы
ўзляціць,
потым радыё
гукі зловіць
і пракрэсліць
каналаў
ціш
дасканалы
маторны човен.
Але доўгіх стагоддзяў лёс —
ён надоўга адзнакаю лёг.
Будзе ў Пушкіна ля дзвярэй
доўга стукаць "презренный еврей".
Яшчэ будзе ізноў і зноў
захліпацца ў крыві Кішынёў,
яшчэ будзе на сто гадоў
агукацца ўшыркі і ўздоўж:
— Бі жыдоў! Бі паганых жыдоў!
— Бі жыдоў!
*
Пагром пачынаецца так:
на рынку
п’яны салдат, невядомы нікому
(падрана кашуля,
ў крыві барада ўся),
крычыць:
"апо-ошнюю…
хлеба…
скарынку-у…
апошнюю…
хлеба…
і тую абважылі хрыстапрадаўцы!.."
Тады —
у іншым канцы нарожу
чалавек з насунутым на вочы картузом
і сукаватым дубнячком —
пачынае разважаць
пра жыдоўскія ўціскі,
што ад іх усе нашы нядолі і нягоды,
што цар дазваляе сваім сыном
біць гэту нечысць да самага скону,
хаты іх развеяць па свеце тлом.
Тады крычаць аднекуль зблізку:
— Бі
жыдоў
і сіцылістаў! —
Так пачынаецца пагром.
*
Яны нас уціскаюць, рабуюць усё чыста,
яны паўстаюць на бацюхну-цара…
— Бі
жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
Грошы нам круцяць, жонак нашых ціскаюць,
кідаюць бомбы ў бацюхну-цара…
— Бі
жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
Дзяцей нашых рэжуць і кроў п’юць міскамі,
просяць прыгону ў бацюхны-цара…
— Бі
жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
Вось што мне сказаў анегдысь пан прыстаў:
"Беце іх у славу бога і цара!"
— Бі
жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
*
Так пачынаецца пагром
і ломіць вокны важкі лом,
і аканіцы плюшчыць дом,
бразгочуць шкельцы шыб —
і хаты іх зраўняюць з тлом
пад мяккім сонечным святлом,
змяшаюць з шумам першых стром
іх перадсмертны хрып.
Так пачынаецца пагром…
Калі ў ветры пух пярын
і перад смерцю бачыць сын,
як гіне маці пад нажом —
апошні ў памяці націн.
Так пачынаецца пагром —
дзе хруст і храст, дзе хрып і храп,
дзе душаць горла клешчы лап,
кладуцца пластам мерцвякі,
дзе сотні стогнаў стыгнуць, каб
аджыць дакорам на вякі.
*
А калі —
душаць цябе,
пачынаюць цкаваць, як шчанё,
Гвалцяць дачок тваіх,
забіваюць
сыноў тваіх —
Тады бацькаўшчына —
перастае быць бацькаўшчынай
І ходзяць кругі перад вачыма —
жоўтыя, жоўтыя…
А калі —
гоняць цябе, —
стагнаць пачынай?
З голаду памірай,
калі адмоўлена ў працы?
Хай тады тройчы праваліцца праклятая
бацькаўшчына!
Хай яна будзе для іншых ласкаваю
бацькаўшчынай!
Попел яе спапялі!
Схапі яе чорная немач!
І ўводзяцца ў слоўнікі
дзве новыя грацыі —
"Імі"
і "Эмі".
Пакідаецца
ўсё роднае і блізкае,
наседжанае доўгімі гадамі…
Параход гутаецца, як калыска,
з людзьмі, трубамі і вінтамі.
На палубе пасажыраў трэцяе класы,
дзе куфэрак на куфэрку
і душа на душы, —
можна б аперціся на балясы,
але марская хвароба
не дае жыць.
Міланскі шкаляр,
схіліўшыся, шэпча:
"Sancta Madonna!"
А-ах…
Га-ах…
Дзеці галосяць…
Лаецца капітан…
Лэйзер,
сціснуўшы скроні,
згадвае пра Іону
і як яго злопаў
добры Левіятан.
Людзі
нежывымі галасамі
расказваюць свае гісторыі —
усе яны падобны адна на адну…
Людзі
ляжаць
ад валасоў да пазногцяў хворыя…
Ці бачылі яны
вясну?
А з музычнага салона
першае класы
далятае…
Nocturno?
Вальс?
— Не ўсё роўна…
Дзеці адной бацькаўшчыны,
дзеці адной класы, —
радасць
усміхнецца вам
не ў шляхох вандроўных!
*
Толькі сонца праменняў крыж
акуне ў акіянаў соль —
капітаны ідуць на брыдж
і ўзіраюцца на бусоль.
Як палошча дзікун-паласат
гумаваныя іх плашчы!
Пасажыры глядзяць назад —
там іх бацькаўшчына ляжыць…
Вы, што слёз пралілі струмкі,
смерць пабачылі сам-на-сам, —
праваджаюць вас мерцвякі
і ківаюць здалёку вам.
Выплываюць з-пад хваль густых,
наплываюць на параход…
Капітан, ты не бачыш іх?
Капітан, паглядзі на ўсход!
Капітан загарнуўся ў плашч.
(Моцны вецер яго прабраў…)
Ён не чуе, як ціхі плач
падымаецца з морскіх траў.
Ён не бачыць,
як дзіды рук
расстаўляе над морам смерч, —
як вядзе гэты дзікі рух
маладая красуня —
Смерць.
*
Зусім цёмная ноч. На эмігранцкім параходзе. Палуба пасажыраў трэцяе класы. Роўны подых паравое машыны. Роўны храп. Хрып. Рып. Глуха далятаюць — смех, размова, песні — знізу, з кубрыка.
Стары матрос (расказвае няпэўным голасам у кубрыку).
Тады гукнулі мы праз бар, —
— Цягні сюды, стары шынкар,
Яшчэ тры поўных кварты!..
Усе (з кубрыку).
Яшчэ —
тры поўных карты!..
Стары матрос.
Ну, Джым — у дым, а Джон — дык страх!
А я — застаўся на нагах, —
Вось я чаго быў варты!
Усе.
Вось ты чаго быў варты…
Каля борта стаяць Ён і Яна. Ім разам няма сарака гадоў (гэта чуваць у галасох, твараў іхных не відаць).
Яна. А помніш, а помніш першую нашу сустрэчу?
Гэта было…
Ён. Вядома, што ўвесну…
ціха смяюцца
Цвілі тады ў полі рамонкі…
Яна. Вялікдзень прайшоў
і сухімі былі дарожкі…
Ён. І такі млявы, млявы быў вечар…
Яна. І такі вецер звонкі, звонкі…
Ён. Ты была тады
ў простай
шэрай сукенцы,
з кошыкам…
Яна. Узышоў маладзік
з ружаватым тварам…
Ён. І тут скончыліся ўсе мае пошукі!
І я застыг…
як абліты варам [1].
Яна (какетліва). І я табе тады…
спадабалася трошкі?
Ён (замілавана). Любая мая мара!
Тым часам —
сірэна гудзе дзікім басам.
Ён. Капітан казаў,
што хутка прыедзем…
Ты не радуешся, мая…
жонка?
Абое смяюцца. Яна — ціха. Ён — звонка.
Пачынаюць варушыцца суседзі.
Стары (падыходзіць да іх).
Чаго вы радуецеся?
Вашых бацькоў
не білі па галовах абцасам?
Халявамі па абліччах?
Кулакамі ў жываты?
Матак вашых
не цягалі за валасы часам?
Сёстраў не гвалцілі?
Не пакалечаны вашы браты?
Чаго вы радуецеся?
Ён. Ідзі, стары!
Стары адыходзіць.
Стары матрос (з кубрыку).
Ізноў гукнулі мы праз бар —
цягні сюды, стары шынкар,
яшчэ тры поўных кварты!
Усе. Яшчэ тры поўных кварты!
Стары матрос. Ну, Боб — як сноп!
Яна — труна!
А я — бяру яшчэ віна!
Давайце, хлопцы, ў карты.
Усе. Давайце, хлопцы, ў карты.
На нейкі час усё сціхае. Пасля з кубрыка далёкім шумам падымаецца вясёлая ПЕСНЯ, якая перарываецца часта гучным смехам. Тым часам пачынае варушыцца і галасіць сівая ЖАНЧЫНА, што сядзела, схіліўшы галаву, каля борта. Хто яе ведае, колькі ёй гадоў — можа быць маладзейшай і можа быць старэйшай, як здаецца. З месца яна не скранаецца.
Песня. Як пад’ехалі мы ў порт…
Жанчына. Аддайце мне маіх дзяцей!
Песня. Аказаўся Білі-Хорт!
Жанчына. Адзін быў толькі ад грудзей…
Песня. За тры франкі — любата!
Жанчына. Трымаўся матчыных ён рук…
Песня. Ён купіў сабе харта.
Жанчына. Яго вы кінулі аб брук…
Песня. А пад вечар таго дня…
Жанчына. О, вецер, попел іх развей!
Песня. …прапіла харта радня!..
Доўгі рогат у кубрыку.
Жанчына. Аддайце мне маіх дзяцей!
Аддайце
мне
маіх
дзяцей!
Ніхто яе не заўважае.
Ён. У нас будуць дзеці —
маленькія, смешныя…
Яна (сарамліва). Кругленькія…
Ён. Ад іх будзе пахнуць
мамай, малаком і пялюшкамі…
Яна. Яны вырастуць…
будуць гуляць у снежкі…
Прыбягаць да хаты
з чырвонымі, застуджанымі
вушкамі.
Ён. Ты будзеш вышываць…
Яна. Цыраваць шкарпэткі…
Ён. Мы будзем сытыя і сагрэтыя…
Яна. І ў нас будуць
маленькія, міленькія дзеткі.
Смяюцца.
Стары. Чаго вы радуецеся?
Вашай хаты не цалаваў агонь?
Валасы на вашых скронях
не пабялелі ад болю?
Мерцвякі
не бегалі за вамі наўздагон
І вы ўпэўнены ў вашай сіле і долі?
Чаго вы радуецеся?
Чаго?
Ён. Ідзі, стары…
Малады (устае з палубы і падыходзіць да старога).
Порах і дым! Порах і дым!
Вось што нас вызваліць і выратуе,
І дасць тое шчасце,
якога ты прагнеш,
стары чалавек.
І ўзыдзе сонца,
крывёю вымытае,
На дзень сённяшні,
на дзень заўтрашні
і навек!
Дайце дарогу нам —
маладым.
Нам не жыць
у цярпенні і згодзе.
Мы прынясём
вам
порах і дым —
Новага свету ўваходзіны.
Мы
паспрачаемся з песняй вякоў —
Мы ненавідзім
тваіх мерцвякоў,
Чуеш, вар’ят!
Але ім —
Мы абяцаем,
што порах і дым
мы прынясём за сабою.
Дайце дарогу
нам —
маладым,
узрушаным барацьбою.
Стары. Я не магу гэтага зразумець…
Хто ты, што гаворыш
гэтак багата?
Малады. Звычайна,
спачатку —
бразгоча паходная медзь,
а пасля —
пяецца пахавальная кантата.
Стары. Я не магу гэтага зразумець…
Малады. Калі
спрасуецца
порах
і падымецца ў неба
дым —
ты згадаеш,
што было гаворана,
і шчасце прыйдзе затым.
Стары. Якое шчасце?
Твайго старога бацьку
не тапталі коні капытамі?
Тваёй маці
не разбілі чэрап
цаглінаю праз акно?
Якое шчасце, я цябе пытаю?
Дзе ты яго бачыў?
Дзе яно?
Малады (упэўнена). І шчасце прыйдзе затым.
Голас збоку. Хто яго прынясе?
Месія святы?
Малады. Мы.
Порах і дым.
Стары. У мяне былі тры ўнукі такія, як ты…
У адзін дзень узяла іх смерць,
і я не магу гэтага зразумець.
Ізноў разыходзяцца ў кубрыку, пачынаецца ПЕСНЯ, але на гэты раз цішэйшая і сумная. Як схамянуўшыся, крычыць і мармыча ЖАНЧЫНА.
Жанчына. Другі старэйшы трошкі быў…
Песня. Любая Мэры, квецік зары…
Жанчына. Ён гіраю яго забіў…
Песня. Мяккая котка, цёпленькі нос…
Жанчына. І ён увесь заплыў крывёй…
Песня. Бывай, дарагая, да пары…
Жанчына. Сыночак даражэнькі мой!
Песня. Не мае прыпынку матрос…
Жанчына. Тады крывавы плыў ручэй…
Песня. Любая Мэры, квецік зары…
Жанчына. Вакол ягонай галавы…
Песня. Любая Мэры, квецік зары…
Жанчына. Аддайце мне маіх дзяцей!..
Песня. Бывай, дарагая, да пары…
Жанчына. Куды дзяцей падзелі вы?
Песня. Любая Мэры, квецік зары!
Жанчына. Калі мой трэці сын канаў…
Песня. Любая Мэры, краска мая…
Сонца ўсходзіць.
Малое. Мама! Мама!
Паглядзі, якое сонейка і небачка
ў нас!
Паглядзі, якое сонейка і небачка
ў нас!
Голас згары. Капітан! Зямля!
*
Як вецер цалуе
абліччы бяроз клапатлівых,
як сэрца хвалюе
туга па няўзрошчаных нівах!
Ўстаюць абразкамі
і стома плыве па каморках,
і весткі праз кабель
плывуць аўтакарамі морга.
Як лекараў скальпель,
што скуру сячэ, быццам трэскі, —
праз мора,
праз кабель
рвуць сэрца трывогаю весткі.
З гудком параходным
марэй праараўшы валоку,
ступіўшы на ходнік,
адчуеш, як край твой далёка.
За дымнай заслонай
праз цень параходнае пары
затокай зялёнай
бруяцца тужлівыя мары.
Па сонечных сіці,
па сноўкіх нью-ёрскіх бульварах
жалобнаю ніццю
праходзяць знаёмыя твары.
Праходзяць і вабяць
да сумнай краіны заморскай,
і весткі праз кабель
лятуць аўтакарамі морга…
16.VIII.1930 — 22.IX.1931
Ворша — Амсціслаў — Менск
[1] Аўтар. Праўда,
трошкі дзіўнае параўнанне,
таварыш?
Наплыў пачуццяў —
нічога не паробіш…
Я таксама думаю,
што калі абкоцяць варам —
дык закрычыш,
а не застыгнеш —
пудзілам на гародзе.
Тэкст узяты з выдання "Выбранага" Юлія Таўбіна (серыя "Паэты планеты", выдавец Зміцер Колас).
Юлій Таўбін
