“Шыба без шкла” – новая паэтычная кніга Касі Іофэ, якая збівае з ног не толькі сваёй назвай, але і тэкстамі. У іх паэтка разважае пра боль і спробу яго пражывання, пра гісторыю, пра сваю габрэйскую ідэнтычнасць, а таксама пра Бога і веру. Пра гэта і шмат што іншае мы пагаварылі з Касяй для Таўбіна.
А. К.: Паміж папярэдняй (“Калі дрэвы растуць з галавы”) і апошняй кнігамі – вялікі прамежак часу. Што адбылося з табой за гэты перыяд як з паэткай і чалавекам? Ці заўсёды вершы былі побач?
К. І.: Наколькі я памятаю, першая кніга выйшла, калі мне было 18-19 гадоў. І ў яе ўвайшлі вершы, напісаныя да 18 гадоў. Прайшло роўна 10 гадоў. Я б не сказала, што гэта вялікі прамежак, асабліва калі ўлічваць тое, што і ў папярэднюю кнігу ўвайшла падборка з усяго раней напісанага. У гэтай кнізе падобная логіка.
А наконт таго, што адбылося ў прамежку – гэта цэлая гісторыя з жыцця: я паспела двойчы выйсці замуж, нарадзіць дзіця, зарэгістраваць у Польшчы таварыства, пережыць пратэсты (не толькі 20-га года). Адбылося шмат чаго, але, напэўна, я б зноў распавядала, як было цяжка і балюча, колькі ўсяго было ўзвалена на плечы. Бо сама ўвесь час пхала сябе ў «пакутніцкія» тэмы: абрала спецыяльнасць медыцынскага псіхолага, працавала ў клюбным доме для людзей з цяжкімі хранічнымі псіхічнымі разладамі ды як псіхалагіня ў дзіцячым шпіталі, дзе былі аддзелы неўралогіі, нефралогіі, анкалогіі.
Пасля пераезду і ўсведамлення, што цяпер трэба пачынаць спачатку, я апынулася ў цяжкім псіхічным стане, у роспачы: не было зразумела, з чаго пычынаць, мой пераезд не быў падрыхтаваны, прыйшлося адмовіцца ад усяго, што было напрацавана. Мой дыплём тут не прызнаваўся.
Нечакана для сябе пачала займацца арганізацыяй мерапрыемстваў – я пра гэта нават ніколі не думала. А 2023 год вярнуў шчасце ў мой светапогляд: раптам пачало з'яўляцца такое адчуванне, што дом там, дзе мы. Пасля апошняга мерапрыемства, арганізванага праз таварыства “Крок”, мы атрымалі шмат водгукаў, што кракаўская дыяспара – гэта адна вялікая сям'я, да якой хочацца далучыцца. У 2023 сапраўды адчула, што ў мяне ёсць тут сябры, што жыццё зайграла новымі фарбамі, знайшла працу па спецыяльнасці, нарадзіла дачку. Нараджэнне дачкі перакрывае ўсе цяжкасці апошніх гадоў.
Увогуле, я не адасабляю сябе, як паэтку, ад сябе, як чалавека. Для мяне паэзія – гэта способ камунікацыі, вельмі сціслы і ў тым мастацкі, што ў яго ёсць свая рытміка. Я спрабую выхапіць нейкія скандэнсаваныя думкі і перадаць іх сімвалічна, або паказаць нешта нябачнае ў іх, чаго няма на паверхні, чаго не атрымаецца сказаць прозаю, альбо атрымаецца, але гэта ўжо будзе «філасофія Вітгенштэйна». Калі я спрабую распавесці нешта праз паэзію, то хутчэй не праз канкрэтныя моманты, а праз тое, што ляжыць на падшыўцы гэтага ўсяго. Я спрабую зразумець сэнс усяго, што адбываецца. І часам не знаходжу ніякага сэнсу. Напэўна, праз 10 гадоў я дайшла да экзістэнцыяльнага падыходу да жыцця, пэўным чынам звязанага з філасофіяй Камю. Ён у тым, што нават калі мы сутыкаемся з болем, з пакутамі, то ўсё адно альбо знаходзім, альбо ствараем ва ўсім гэтым сэнсы.
У цэлым, зараз я пішу радзей і больш пільна абіраю словы. Раней гэта было па прынцыпе “пішу, як дыхаю”. Напрыклад, я магла раптам пачаць пісаць, ідучы з працы ці шпацыруючы недзе з сябрамі, ці едучы ў аўтобусе. Зараз спрабую зразумець, перш-наперш, што мне хочацца сказаць у гэты свет. Пасля расійскай інвазіі на Украіну мой свет перапоўніўся гукамі, і мне хацелся, каб у маіх вершах было месца для дыхання. Каб чалавек, чытаючы верш, мог набраць паветра, выдыхнуць і пачуць паміж слоў цішыню.
А. К.: Я памятаю час – мабыць 19-20 гады – калі ты актыўна пісала вершы на фэйсбуку, літаральна кожны дзень. Што гэта быў за час для цябе? Чым быў перапоўнены свет? Было адчуванне, што плаціну, якая цябе стрымлівала, прарвала.
К. І.: Гэта быў час кавіду, таму зацішша жывых галасоў навокал – і для мяне час рознага віду натхненняў. Да кавіду – момант закаханасці ў майго будучага мужа, каханне на адлегласці. Гэтая адлегласць дала мне моманты цішыні да сустрэчы. Было шмат вершаў, прысвечаных рамантычным пачуццям, пераасэнсаванню свету ў форме дыялогу з асобай, якой мне хацелася нешта данесці. Мяне распірала словамі, эмоцыямі, музыкай, якую чула ў галаве.
Падчас кавіда былі таксама кліенты, з якімі я працягвала сустракацца. І з гэтых размоваў я захоўвала нейкія канкрэтныя словазлучэнні ці метафары, шмат думала пра тое, як іншы чалавек бачыць гэты свет.
Ну і пасля – пратэсты, але менавіта ў гэтым выпадку яны былі звязаныя з надзеяй, з падлеткавай верай ў перамены. А таксама – з вялікім болем, які цяжка было перажываць у сабе. Я разумела, што, каб не выбухнуць знутры, мне трэба выказацца. І, магчыма, гэтае выказванне камусьці дапаможа, як дапамагалі і мне выказванні іншых паэтак і паэтаў.
Вельмі было падобна, што мы падаем, трымаючыся разам, таму, можа не так хутка і не разбіваемся насмерць. Гэтае пачуццё, прызнанне яго і пражыванне – адзін з лекаў. Прынамсі, гэта тое, у ва што я веру ў тэрапіі, і ў паэзіі таксама.
Вельмі шмат я рэфлексавала над габрэйскай часткай маёй гісторыі, маёй сям'і. І ўразілася, наколькі падобныя словы і мелодыі да таго, што мы перажываем зараз.
Габрэйскі досвед для мяне дагэтуль з'яўляецца адной з крыніц натхнення – жыць далей і захоўваць беларускую культуру. Я памятаю падчас аднаго выступу, дзе я была мадэратаркай, адна паэтка выказала думку, што беларуская мова можа знікнуць, маючы на ўвазе, што вялікая колькасць дзеячоў культуры, найперш, з'ехалі. І я адразу падумала пра габрэяў, якія хоць і былі ў выгнанні і не мелі сваёй зямлі, зрабілі немагчымае. Я думаю, што ўсё залежыць ад нас.
А. К.: Я заўважыў у фэйсбуку пытанне наконт назвы - і захацелася пра гэта пагаварыць. Што ты ўкладала ў яе? (пытанне, каб зняць іншыя пытанні наконт таўталагічнасці назвы).
К. І.: Насамрэч, мне вельмі спадабалася, што хтосьці ўвогуле гэта заўважыў. Мне было цікава, наколькі хутка людзі зразумеюць, што тут нешта не так. І вось гэтае пачуццё – нешта не так – мімічнае для беларускай культуры. Хацела адразу паставіць усіх у тупік. Я ведаю, што гістарычна шыба – гэта абалонка з бычага пухіра, які нацягваўся на раму. То бок, першапачаткова вокны былі без шкла. Пасля слова «шыба» стала абазначаць менавіта акеннае шкло. Таму, калі мы кажам «шыба без шкла», то гэта нонсэнс. Такі ж нонсэнс, як і тое, пра што апошні верш у кнізе. Гэта тое пачуццё, якое ў мяне ўзнікла ў 20-м і выйшла на пік пасля расійскай інвазіі на Украіну, калі гэтая гісторыя пачала зацягвацца і не вырашалася. Сусвет пачаў гуляць у нейкую шалёную гульню без сэнсу: столькі заняткаў па гісторыі, як яны маглі прайсці без высноў?
Мне не хочацца так проста пра гэта распавядаць, але гэтага дастаткова, каб зразумець, пра што гэтая гісторыя – шыба без шкла. Гэта пра нонсэнс, пра абсурднасць сітуацыі, пра адсутнасць сэнсу ў прамым значэнні. Чым больш ты шукаеш сэнс, тым больш разумееш, што сэнсу няма, і рабі з гэтым што хочаш, дарагі дарослы чалавек.
Таксама я думала пра тое, каб паставіць пасля слова «шыба», напрыклад, кропку. Што дало б іншае гучанне. І мы маглі б уявіць сабе ўстаўленае шкло, і тое, што з ім робіцца пасля, калі яно выпіхваецца з рамы ці разлятаецца ад выбуху, пад абстрэлам.
А яшчэ, калі я пабачыла ілюстрацыю да кнігі, то адразу падумала пра вітражы, якія займаюць важнае месца ў маім жыцці. Пабіты вітраж, які раней меў шмат каляровых шкельцаў, а зараз яны выбітыя.
Апошні верш у кнізе распавядае пра досвед вайны і пра тое, як мы спрабуем ад яго ўцячы. Я трымала ў галаве вобраз заклееных вокнаў, бачыла фота вокнаў сяброў у Кіеве, дзе шыба, цалкам абклееная, усё адно выляцела і разбілася. Разумела, канешне, што правільна будзе «рама без шкла». Але менавіта «шыба без шкла» збліжае нас да паняцця абсурду. Гэта не проста метафара вайны, а метафара вайны, якая не мае сэнсу, якая перакрэслівае ў нас і логіку, і ўсё здаровае псіхічна.
А. К.: Вершы ў новай кнізе - што гэта вершы? напрыклад, я бачу ў іх шмат болю. Напэўна, першы ж верш “болем-чаканнем-болем” задае гэты матыў.
К. І.: Я б сказала, што гэта верш пра досвед і пра пражыванне болю, жыццё далей нават з гэтым болем. Наўмысна кажу “нават”, бо няма такой канечнасці, што мы заўсёды будзем з ім жыць, але пакуль ён ёсць, трэба навучыцца з ім жыць, трэба навучыцца дыхаць праз боль.
У новай кнізе шмат вершаў пра боль, яго прызнанне, спробу зайсці ў гісторыю і паглядзець, як гэта ўсё было раней у нашых продкаў. Болю ўсё болей, абсурду не менш, але праз гэтую кнігу, верш па вершы, мацуешся і набываеш здольнасць жыць далей, праз боль і праз абсурд. Набываеш здольнасць вытрымліваць іх і зноў шукаць іншы боль.
У кнізе ёсць таксама верш, які пачынаецца так: “Дыхай, колькі б болю не было”. Я лічу яго адным з найбольш важных, бо ён якраз і перадае тое, што мне хацелася сказаць людзям: пра асабістыя некалькі гадоў болю і страты надзеі, стварэнне гэтай надзеі сваімі рукамі і з дапамогай блізкіх. Мы не можам уцячы ад болю, ён проста ёсць часткай нашага жыцця. У ім ёсць тое, што будзе не проста нас кранаць далікатна і натхняльна, а будзе вельмі моцна біць і штурхаць, раздзіраць на часткі. І з гэтым таксама трэба навучыцца жыць. А каб навучыцца з болем жыць, трэба яго найперш пачуць і вытрымаць. Ну а гэта ўжо магчыма толькі тады, калі ты дыхаеш.
Дыханне – гэта тое, пра што так шмат казалі на занятках і псіхалогіі, і псіхатэрапіі, і на спатканнях у ашраме, дзе я жыла нейкі час на працягу гэтых дзесяці гадоў. Дыханне, напрыклад, у розных складаных асанах дапамагае так пражываць гэты стан, што боль адыходзіць. А ты застаешся, і вучышся жыць праз боль да моманту, пакуль ён ужо нічога не значыць. Не боль пануе над табой, а ты пануеш над сваімі пачуццямі і адчуваннямі. І гэта не толькі пра цялеснае.
А. К: “На ўсіх чатырох мовах маёй сталіцы” - у кнізе не хапае толькі вершаў на ідыш. Габрэйка – адна з найбольш важных тваіх ідэнтычнасцяў, як я думаю. Як ты яе адчуваеш, якія ў цябе адносіны з гэтай мовай (мовамі)?
К. І.: Я б, канешне, хацела вывучыць ідыш на такім узроўні, каб думаць на ім і пісаць вершы. Абедзьве мае прабабулі размаўлялі паміж сабой на ідыш, але да мяне гэта дайшло, на жаль, урыўкамі фраз, фразеалагізмамі, якія ўжываліся падчас выхавання. Фразы, якіх не хапае на цэлы верш, і тым больш яны ніколі не былі запісаныя. Было б вельмі цяжка рабіць выгляд, што я пішу на ідыш, калі я яшчэ на ім не думаю і не сню на ім сны. Па-польску, напрыклад, я пачала пісаць, калі мне пачалі сніцца сны па-польску. Трошкі нават спалохалася, калі аднойчы па дарозе дадому ўбачыла ў акне калядную зорку і ў галаве адразу ўсплыло польскае “gwiazda”.
З ідыш у мяне засталіся такія адносіны, як з бабуляй, якую я вельмі люблю, але не да канца разумею. Ёсць паміж намі гэтая прорва пакаленняў. І зараз яна недасягальная. Я разумею, што цяпер я не ў тым стане, каб пісаць вершы на ідыш ці іўрыце, хаця я вельмі люблю момант у гісторыі, калі ідыш становіцца мовай паэзіі. Люблю гісторыю барацьбы за тое, каб на ідыш таксама пачалі з’яўляцца вершы, таму што першапачаткова было моцнае размежаванне паміж іўрытам і ідыш, дзе ідышу адводзілася роля побытавай мовы. Калі паэты пачалі пісаць на ідыш, гэта быў разрыў шаблону, свайго роду бунт. Мне тая гісторыя нагадала вяртанне беларускай мовы ў культурную сферу, і тое, што з беларускай мовай адбывалася хвалямі, у тым ліку, калі я вучылася ў школе.
Зноў гляджу на габрэйскую гісторыю як на метафару, якая зараз можа быць вельмі прыдатная беларускасці.
А. К.: У гэтых вершах адчуваецца прысутнасць калі не Бога («ты-то сам слеп, ты-то глух сам», хоць ён прайшоў праз смерць), то кагосьці, разумнейшага ад людзей. Мне цікава: вера дапамагае табе ці, хутчэй, ты ў ёй сумняваешся?
К. І.: Я часта ўзгадваю менавіта тое старое імя Бога, з якога пасля развіваліся іншыя імёны ў асноўных монатэістычных рэлігіях – ісламе, хрысціянстве, юдаізме. Я не ведаю да канца, наколькі я веру, але напэўна недзе там глыбока ўнутры, не прызнаючыся самой сабе, усё такі веру. Але не ў тое, што Бог дае нам нейкі адказ ці праўду ўсіх праўд, а ў тое, што яго вельмі цяжка зразумець. Ягоныя шляхі вельмі заблытаныя, але, напэўна, яму знаёмы той досвед, праз які мы праходзім.
І той верш, з якога ты цытуеш, з'явіўся, калі мы размаўлялі на тэму людзей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця - асаблівасцямі зроку, слыху, ды пра слепату і глухасць як феномен. У мяне быў досвед падчас універсітэтскіх практык: мы хадзілі ў інтэрнат і рабілі абследванні для слепаглухіх і слепаглуханямых дзетак. Гэта быў вельмі цяжкі досвед, пасля якога выходзіла з інтэрнату з адчуваннем, што мяне хтосьці моцна ўдарыў па галаве. Патрэбен быў час, каб адысці і пераасэнсаваць усё гэта: як яны жывуць у гэтым свеце, дзе мы быццам бы побач, але адчуваецца, нібы мы існуем у розных прасторах. Гэта зусім іншы спосаб камунікацыі. І гэта пра тое, што менавіта нам трэба навучыцца іншым спосабам камунікацыі.
Пра тое ж самае я думаю і ў сувязі з Богам. Нават калі ён і існуе (і, хутчэй за ўсё, гэта так), каб паразумецца з ім, трэба моцна над сабой папрацаваць. І яшчэ не факт, што тое, пра што я даведаюся, будзе нечым для мяне суцяшальным. Адсюль гэтая фраза: «помиритесь – все поймете». Усё, што з намі адбываецца – гэта наша адказнасць. У першую чаргу нам трэба дайсці да ладу з сабой ва ўсіх сэнсах, а пакуль гэтага няма, то мы жывём у абсурдзе і без Бога.
А. К.: Калі мы занурваемся ў фізіялагічнасць, якая цалкам прыкладаецца да тваіх вершаў, то свабода, пра якую ты таксама пішаш - якая яна на дотык, на смак, на слых?
К. І.: Наконт дотыкаў і смаку адносна свабоды я пакуль не думала, таму зараз у галаве 100500 варыянтаў, як гэта можна ўявіць. Але напэўна – штосьці нечаканае. Тое ж пачуццё здзіўлення, якое адчуваеш, калі чытаеш “шыба без шкла”.
А наконт гуку – тут усё проста. Якраз з гэтага і пачаўся верш “Вольнае гукаперайманне”. Не ведаю, ці пачуў ты той гук, які я спрабавала перадаць. Ён – якраз у метафарах: “мой сябар сказаў: толькі лекары ведаюць як саспявае свабода і як пяе ў дамах радзільных, у замкнёных каморках вар’ятняў ці з рэанімацыі”.
Чаму я так шмат пішу пра адчай і боль? Таму што з гэтага якраз і нараджаецца свабода. Першы гук дзіцяці пасля нараджэння – гэта крык. І гэта гук свабоды, гук, з якога яна нараджаецца.
Здзіўленне, нешта шалёнае і незразумелае, сутыкненне з абсалютам, з нейкай вышэйшай сілай, з тым, над чым ты яшчэ не можаш панаваць, таму што не ведаеш, што гэта. Вось яна – свабода, рабі з ёй што хочаш. І гэта момант, у якім ты проста крычыш. А потым пачынаеш дыхаць.
А. К.: Пра што ты марыш?
К. І.: Мару пра тое, каб крык пераўтвараўся ў спеў.
Насамрэч, канешне, мару пра простыя рэчы. Каб мая дачка была здаровая і шчаслівая, каб яна навучылася ўспрымаць боль не як нешта мацнейшае ад яе, а як частку жыцця, з якой можна дамовіцца, якую можна знесці і знайсці ў значна большым ад болю жыцці нейкую радасць.
Мару пра тое, каб можна было вярнуцца дадому і пабачыць дом, які дзядуля будаваў сваімі рукамі, сад, які ён вырасціў.
Мару пабачыць бабулю і давезці ёй праўнучку.
Мару, каб мы навучыліся дыхаць і памяталі пра тое, што боль – гэта яшчэ не ўсё.
Тэкст: Артур Камароўскі
А. К.: Паміж папярэдняй (“Калі дрэвы растуць з галавы”) і апошняй кнігамі – вялікі прамежак часу. Што адбылося з табой за гэты перыяд як з паэткай і чалавекам? Ці заўсёды вершы былі побач?
К. І.: Наколькі я памятаю, першая кніга выйшла, калі мне было 18-19 гадоў. І ў яе ўвайшлі вершы, напісаныя да 18 гадоў. Прайшло роўна 10 гадоў. Я б не сказала, што гэта вялікі прамежак, асабліва калі ўлічваць тое, што і ў папярэднюю кнігу ўвайшла падборка з усяго раней напісанага. У гэтай кнізе падобная логіка.
А наконт таго, што адбылося ў прамежку – гэта цэлая гісторыя з жыцця: я паспела двойчы выйсці замуж, нарадзіць дзіця, зарэгістраваць у Польшчы таварыства, пережыць пратэсты (не толькі 20-га года). Адбылося шмат чаго, але, напэўна, я б зноў распавядала, як было цяжка і балюча, колькі ўсяго было ўзвалена на плечы. Бо сама ўвесь час пхала сябе ў «пакутніцкія» тэмы: абрала спецыяльнасць медыцынскага псіхолага, працавала ў клюбным доме для людзей з цяжкімі хранічнымі псіхічнымі разладамі ды як псіхалагіня ў дзіцячым шпіталі, дзе былі аддзелы неўралогіі, нефралогіі, анкалогіі.
Пасля пераезду і ўсведамлення, што цяпер трэба пачынаць спачатку, я апынулася ў цяжкім псіхічным стане, у роспачы: не было зразумела, з чаго пычынаць, мой пераезд не быў падрыхтаваны, прыйшлося адмовіцца ад усяго, што было напрацавана. Мой дыплём тут не прызнаваўся.
Нечакана для сябе пачала займацца арганізацыяй мерапрыемстваў – я пра гэта нават ніколі не думала. А 2023 год вярнуў шчасце ў мой светапогляд: раптам пачало з'яўляцца такое адчуванне, што дом там, дзе мы. Пасля апошняга мерапрыемства, арганізванага праз таварыства “Крок”, мы атрымалі шмат водгукаў, што кракаўская дыяспара – гэта адна вялікая сям'я, да якой хочацца далучыцца. У 2023 сапраўды адчула, што ў мяне ёсць тут сябры, што жыццё зайграла новымі фарбамі, знайшла працу па спецыяльнасці, нарадзіла дачку. Нараджэнне дачкі перакрывае ўсе цяжкасці апошніх гадоў.
Увогуле, я не адасабляю сябе, як паэтку, ад сябе, як чалавека. Для мяне паэзія – гэта способ камунікацыі, вельмі сціслы і ў тым мастацкі, што ў яго ёсць свая рытміка. Я спрабую выхапіць нейкія скандэнсаваныя думкі і перадаць іх сімвалічна, або паказаць нешта нябачнае ў іх, чаго няма на паверхні, чаго не атрымаецца сказаць прозаю, альбо атрымаецца, але гэта ўжо будзе «філасофія Вітгенштэйна». Калі я спрабую распавесці нешта праз паэзію, то хутчэй не праз канкрэтныя моманты, а праз тое, што ляжыць на падшыўцы гэтага ўсяго. Я спрабую зразумець сэнс усяго, што адбываецца. І часам не знаходжу ніякага сэнсу. Напэўна, праз 10 гадоў я дайшла да экзістэнцыяльнага падыходу да жыцця, пэўным чынам звязанага з філасофіяй Камю. Ён у тым, што нават калі мы сутыкаемся з болем, з пакутамі, то ўсё адно альбо знаходзім, альбо ствараем ва ўсім гэтым сэнсы.
У цэлым, зараз я пішу радзей і больш пільна абіраю словы. Раней гэта было па прынцыпе “пішу, як дыхаю”. Напрыклад, я магла раптам пачаць пісаць, ідучы з працы ці шпацыруючы недзе з сябрамі, ці едучы ў аўтобусе. Зараз спрабую зразумець, перш-наперш, што мне хочацца сказаць у гэты свет. Пасля расійскай інвазіі на Украіну мой свет перапоўніўся гукамі, і мне хацелся, каб у маіх вершах было месца для дыхання. Каб чалавек, чытаючы верш, мог набраць паветра, выдыхнуць і пачуць паміж слоў цішыню.
А. К.: Я памятаю час – мабыць 19-20 гады – калі ты актыўна пісала вершы на фэйсбуку, літаральна кожны дзень. Што гэта быў за час для цябе? Чым быў перапоўнены свет? Было адчуванне, што плаціну, якая цябе стрымлівала, прарвала.
К. І.: Гэта быў час кавіду, таму зацішша жывых галасоў навокал – і для мяне час рознага віду натхненняў. Да кавіду – момант закаханасці ў майго будучага мужа, каханне на адлегласці. Гэтая адлегласць дала мне моманты цішыні да сустрэчы. Было шмат вершаў, прысвечаных рамантычным пачуццям, пераасэнсаванню свету ў форме дыялогу з асобай, якой мне хацелася нешта данесці. Мяне распірала словамі, эмоцыямі, музыкай, якую чула ў галаве.
Падчас кавіда былі таксама кліенты, з якімі я працягвала сустракацца. І з гэтых размоваў я захоўвала нейкія канкрэтныя словазлучэнні ці метафары, шмат думала пра тое, як іншы чалавек бачыць гэты свет.
Ну і пасля – пратэсты, але менавіта ў гэтым выпадку яны былі звязаныя з надзеяй, з падлеткавай верай ў перамены. А таксама – з вялікім болем, які цяжка было перажываць у сабе. Я разумела, што, каб не выбухнуць знутры, мне трэба выказацца. І, магчыма, гэтае выказванне камусьці дапаможа, як дапамагалі і мне выказванні іншых паэтак і паэтаў.
Вельмі было падобна, што мы падаем, трымаючыся разам, таму, можа не так хутка і не разбіваемся насмерць. Гэтае пачуццё, прызнанне яго і пражыванне – адзін з лекаў. Прынамсі, гэта тое, у ва што я веру ў тэрапіі, і ў паэзіі таксама.
Вельмі шмат я рэфлексавала над габрэйскай часткай маёй гісторыі, маёй сям'і. І ўразілася, наколькі падобныя словы і мелодыі да таго, што мы перажываем зараз.
Габрэйскі досвед для мяне дагэтуль з'яўляецца адной з крыніц натхнення – жыць далей і захоўваць беларускую культуру. Я памятаю падчас аднаго выступу, дзе я была мадэратаркай, адна паэтка выказала думку, што беларуская мова можа знікнуць, маючы на ўвазе, што вялікая колькасць дзеячоў культуры, найперш, з'ехалі. І я адразу падумала пра габрэяў, якія хоць і былі ў выгнанні і не мелі сваёй зямлі, зрабілі немагчымае. Я думаю, што ўсё залежыць ад нас.
А. К.: Я заўважыў у фэйсбуку пытанне наконт назвы - і захацелася пра гэта пагаварыць. Што ты ўкладала ў яе? (пытанне, каб зняць іншыя пытанні наконт таўталагічнасці назвы).
К. І.: Насамрэч, мне вельмі спадабалася, што хтосьці ўвогуле гэта заўважыў. Мне было цікава, наколькі хутка людзі зразумеюць, што тут нешта не так. І вось гэтае пачуццё – нешта не так – мімічнае для беларускай культуры. Хацела адразу паставіць усіх у тупік. Я ведаю, што гістарычна шыба – гэта абалонка з бычага пухіра, які нацягваўся на раму. То бок, першапачаткова вокны былі без шкла. Пасля слова «шыба» стала абазначаць менавіта акеннае шкло. Таму, калі мы кажам «шыба без шкла», то гэта нонсэнс. Такі ж нонсэнс, як і тое, пра што апошні верш у кнізе. Гэта тое пачуццё, якое ў мяне ўзнікла ў 20-м і выйшла на пік пасля расійскай інвазіі на Украіну, калі гэтая гісторыя пачала зацягвацца і не вырашалася. Сусвет пачаў гуляць у нейкую шалёную гульню без сэнсу: столькі заняткаў па гісторыі, як яны маглі прайсці без высноў?
Мне не хочацца так проста пра гэта распавядаць, але гэтага дастаткова, каб зразумець, пра што гэтая гісторыя – шыба без шкла. Гэта пра нонсэнс, пра абсурднасць сітуацыі, пра адсутнасць сэнсу ў прамым значэнні. Чым больш ты шукаеш сэнс, тым больш разумееш, што сэнсу няма, і рабі з гэтым што хочаш, дарагі дарослы чалавек.
Таксама я думала пра тое, каб паставіць пасля слова «шыба», напрыклад, кропку. Што дало б іншае гучанне. І мы маглі б уявіць сабе ўстаўленае шкло, і тое, што з ім робіцца пасля, калі яно выпіхваецца з рамы ці разлятаецца ад выбуху, пад абстрэлам.
А яшчэ, калі я пабачыла ілюстрацыю да кнігі, то адразу падумала пра вітражы, якія займаюць важнае месца ў маім жыцці. Пабіты вітраж, які раней меў шмат каляровых шкельцаў, а зараз яны выбітыя.
Апошні верш у кнізе распавядае пра досвед вайны і пра тое, як мы спрабуем ад яго ўцячы. Я трымала ў галаве вобраз заклееных вокнаў, бачыла фота вокнаў сяброў у Кіеве, дзе шыба, цалкам абклееная, усё адно выляцела і разбілася. Разумела, канешне, што правільна будзе «рама без шкла». Але менавіта «шыба без шкла» збліжае нас да паняцця абсурду. Гэта не проста метафара вайны, а метафара вайны, якая не мае сэнсу, якая перакрэслівае ў нас і логіку, і ўсё здаровае псіхічна.
А. К.: Вершы ў новай кнізе - што гэта вершы? напрыклад, я бачу ў іх шмат болю. Напэўна, першы ж верш “болем-чаканнем-болем” задае гэты матыў.
К. І.: Я б сказала, што гэта верш пра досвед і пра пражыванне болю, жыццё далей нават з гэтым болем. Наўмысна кажу “нават”, бо няма такой канечнасці, што мы заўсёды будзем з ім жыць, але пакуль ён ёсць, трэба навучыцца з ім жыць, трэба навучыцца дыхаць праз боль.
У новай кнізе шмат вершаў пра боль, яго прызнанне, спробу зайсці ў гісторыю і паглядзець, як гэта ўсё было раней у нашых продкаў. Болю ўсё болей, абсурду не менш, але праз гэтую кнігу, верш па вершы, мацуешся і набываеш здольнасць жыць далей, праз боль і праз абсурд. Набываеш здольнасць вытрымліваць іх і зноў шукаць іншы боль.
У кнізе ёсць таксама верш, які пачынаецца так: “Дыхай, колькі б болю не было”. Я лічу яго адным з найбольш важных, бо ён якраз і перадае тое, што мне хацелася сказаць людзям: пра асабістыя некалькі гадоў болю і страты надзеі, стварэнне гэтай надзеі сваімі рукамі і з дапамогай блізкіх. Мы не можам уцячы ад болю, ён проста ёсць часткай нашага жыцця. У ім ёсць тое, што будзе не проста нас кранаць далікатна і натхняльна, а будзе вельмі моцна біць і штурхаць, раздзіраць на часткі. І з гэтым таксама трэба навучыцца жыць. А каб навучыцца з болем жыць, трэба яго найперш пачуць і вытрымаць. Ну а гэта ўжо магчыма толькі тады, калі ты дыхаеш.
Дыханне – гэта тое, пра што так шмат казалі на занятках і псіхалогіі, і псіхатэрапіі, і на спатканнях у ашраме, дзе я жыла нейкі час на працягу гэтых дзесяці гадоў. Дыханне, напрыклад, у розных складаных асанах дапамагае так пражываць гэты стан, што боль адыходзіць. А ты застаешся, і вучышся жыць праз боль да моманту, пакуль ён ужо нічога не значыць. Не боль пануе над табой, а ты пануеш над сваімі пачуццямі і адчуваннямі. І гэта не толькі пра цялеснае.
А. К: “На ўсіх чатырох мовах маёй сталіцы” - у кнізе не хапае толькі вершаў на ідыш. Габрэйка – адна з найбольш важных тваіх ідэнтычнасцяў, як я думаю. Як ты яе адчуваеш, якія ў цябе адносіны з гэтай мовай (мовамі)?
К. І.: Я б, канешне, хацела вывучыць ідыш на такім узроўні, каб думаць на ім і пісаць вершы. Абедзьве мае прабабулі размаўлялі паміж сабой на ідыш, але да мяне гэта дайшло, на жаль, урыўкамі фраз, фразеалагізмамі, якія ўжываліся падчас выхавання. Фразы, якіх не хапае на цэлы верш, і тым больш яны ніколі не былі запісаныя. Было б вельмі цяжка рабіць выгляд, што я пішу на ідыш, калі я яшчэ на ім не думаю і не сню на ім сны. Па-польску, напрыклад, я пачала пісаць, калі мне пачалі сніцца сны па-польску. Трошкі нават спалохалася, калі аднойчы па дарозе дадому ўбачыла ў акне калядную зорку і ў галаве адразу ўсплыло польскае “gwiazda”.
З ідыш у мяне засталіся такія адносіны, як з бабуляй, якую я вельмі люблю, але не да канца разумею. Ёсць паміж намі гэтая прорва пакаленняў. І зараз яна недасягальная. Я разумею, што цяпер я не ў тым стане, каб пісаць вершы на ідыш ці іўрыце, хаця я вельмі люблю момант у гісторыі, калі ідыш становіцца мовай паэзіі. Люблю гісторыю барацьбы за тое, каб на ідыш таксама пачалі з’яўляцца вершы, таму што першапачаткова было моцнае размежаванне паміж іўрытам і ідыш, дзе ідышу адводзілася роля побытавай мовы. Калі паэты пачалі пісаць на ідыш, гэта быў разрыў шаблону, свайго роду бунт. Мне тая гісторыя нагадала вяртанне беларускай мовы ў культурную сферу, і тое, што з беларускай мовай адбывалася хвалямі, у тым ліку, калі я вучылася ў школе.
Зноў гляджу на габрэйскую гісторыю як на метафару, якая зараз можа быць вельмі прыдатная беларускасці.
А. К.: У гэтых вершах адчуваецца прысутнасць калі не Бога («ты-то сам слеп, ты-то глух сам», хоць ён прайшоў праз смерць), то кагосьці, разумнейшага ад людзей. Мне цікава: вера дапамагае табе ці, хутчэй, ты ў ёй сумняваешся?
К. І.: Я часта ўзгадваю менавіта тое старое імя Бога, з якога пасля развіваліся іншыя імёны ў асноўных монатэістычных рэлігіях – ісламе, хрысціянстве, юдаізме. Я не ведаю да канца, наколькі я веру, але напэўна недзе там глыбока ўнутры, не прызнаючыся самой сабе, усё такі веру. Але не ў тое, што Бог дае нам нейкі адказ ці праўду ўсіх праўд, а ў тое, што яго вельмі цяжка зразумець. Ягоныя шляхі вельмі заблытаныя, але, напэўна, яму знаёмы той досвед, праз які мы праходзім.
І той верш, з якога ты цытуеш, з'явіўся, калі мы размаўлялі на тэму людзей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця - асаблівасцямі зроку, слыху, ды пра слепату і глухасць як феномен. У мяне быў досвед падчас універсітэтскіх практык: мы хадзілі ў інтэрнат і рабілі абследванні для слепаглухіх і слепаглуханямых дзетак. Гэта быў вельмі цяжкі досвед, пасля якога выходзіла з інтэрнату з адчуваннем, што мяне хтосьці моцна ўдарыў па галаве. Патрэбен быў час, каб адысці і пераасэнсаваць усё гэта: як яны жывуць у гэтым свеце, дзе мы быццам бы побач, але адчуваецца, нібы мы існуем у розных прасторах. Гэта зусім іншы спосаб камунікацыі. І гэта пра тое, што менавіта нам трэба навучыцца іншым спосабам камунікацыі.
Пра тое ж самае я думаю і ў сувязі з Богам. Нават калі ён і існуе (і, хутчэй за ўсё, гэта так), каб паразумецца з ім, трэба моцна над сабой папрацаваць. І яшчэ не факт, што тое, пра што я даведаюся, будзе нечым для мяне суцяшальным. Адсюль гэтая фраза: «помиритесь – все поймете». Усё, што з намі адбываецца – гэта наша адказнасць. У першую чаргу нам трэба дайсці да ладу з сабой ва ўсіх сэнсах, а пакуль гэтага няма, то мы жывём у абсурдзе і без Бога.
А. К.: Калі мы занурваемся ў фізіялагічнасць, якая цалкам прыкладаецца да тваіх вершаў, то свабода, пра якую ты таксама пішаш - якая яна на дотык, на смак, на слых?
К. І.: Наконт дотыкаў і смаку адносна свабоды я пакуль не думала, таму зараз у галаве 100500 варыянтаў, як гэта можна ўявіць. Але напэўна – штосьці нечаканае. Тое ж пачуццё здзіўлення, якое адчуваеш, калі чытаеш “шыба без шкла”.
А наконт гуку – тут усё проста. Якраз з гэтага і пачаўся верш “Вольнае гукаперайманне”. Не ведаю, ці пачуў ты той гук, які я спрабавала перадаць. Ён – якраз у метафарах: “мой сябар сказаў: толькі лекары ведаюць як саспявае свабода і як пяе ў дамах радзільных, у замкнёных каморках вар’ятняў ці з рэанімацыі”.
Чаму я так шмат пішу пра адчай і боль? Таму што з гэтага якраз і нараджаецца свабода. Першы гук дзіцяці пасля нараджэння – гэта крык. І гэта гук свабоды, гук, з якога яна нараджаецца.
Здзіўленне, нешта шалёнае і незразумелае, сутыкненне з абсалютам, з нейкай вышэйшай сілай, з тым, над чым ты яшчэ не можаш панаваць, таму што не ведаеш, што гэта. Вось яна – свабода, рабі з ёй што хочаш. І гэта момант, у якім ты проста крычыш. А потым пачынаеш дыхаць.
А. К.: Пра што ты марыш?
К. І.: Мару пра тое, каб крык пераўтвараўся ў спеў.
Насамрэч, канешне, мару пра простыя рэчы. Каб мая дачка была здаровая і шчаслівая, каб яна навучылася ўспрымаць боль не як нешта мацнейшае ад яе, а як частку жыцця, з якой можна дамовіцца, якую можна знесці і знайсці ў значна большым ад болю жыцці нейкую радасць.
Мару пра тое, каб можна было вярнуцца дадому і пабачыць дом, які дзядуля будаваў сваімі рукамі, сад, які ён вырасціў.
Мару пабачыць бабулю і давезці ёй праўнучку.
Мару, каб мы навучыліся дыхаць і памяталі пра тое, што боль – гэта яшчэ не ўсё.
Тэкст: Артур Камароўскі
Фота Івана Іванчанкі
Мне хацелася, каб у маіх вершах было месца для дыхання