Адна з найбольш цікавых і чаканых падзей у літаратуры гэтага года – з’яўленне дэбютнай кнігі Ганны Шакель "Цела мігдалу” Як ішла праца над тэкстамі, чаму ў кнігі тры рэдактаркі, што звязвае паэтку з фальклорам, а таксама, што хаваецца за назвай – гэтыя і іншыя пытанні мы задалі Ганне.
А: Раскажы, калі ласка, пра момант, калі ты ўсвядоміла: у мяне будзе кніга.
Г: Я думаю, што гэтае разуменне да мяне прыйшло ўжо тады, калі я адчула, што мае вершы нечага вартыя. Усё свядомае паэтычнае жыццё я ведала, што, рана ці позна, кніжка ў мяне будзе.
А: То бок, канкрэтнага моманту не было? Ведаеш, бывае, сядзіш – і раптам прыходзіць нейкая думка, рэзкае ўсведамленне чагосьці.
Г: Не. Можа быць, гэтая ідэнтычнасць паэткі прыходзіла паступова. Магчыма, разам з гэтай ідэнтычнасцю і прыйшло ўсведамленне. Цяжка сказаць. Але тое веданне – яно было. Я проста ведала, што калісьці ў мяне будзе кніга, бо гэта натуральная з’ява для паэтаў і паэтак майго асяроддзя.
А: Цікава. Ты кажаш, што ведала, што кніга будзе. Пры гэтым, наколькі я памятаю, ты даволі крытычна ставішся да сваіх вершаў. Магчыма, гэта таксама прычына таго, што ты так доўга рыхтавала кнігу. Раскажы, як ты выбірала тэксты, як яны рэдагаваліся, і, што мяне асабліва цікавіць, як і чаму адбылася трансфармацыя верша "Магдаліна" ў верш "Баба Маня".
Г: Насамрэч, сувязі паміж маёй самакрытычнасцю і доўгім нараджэннем кнігі няма. Я думаю, тут, хутчэй, справа ў тым, што я не шматслоўны аўтар. Не тое каб я нешта пісала і пасля праз сваю самакрытычнасць гэта адкідала. Такое здаралася рэдка. Я пісала вершы, адразу іх рэдагавала. Пасля яны праходзілі праз сяброўскія паэтычныя сустрэчы. Мы збіраліся і чыталі творы адно аднаго: радзілі, што пакінуць, а што выкінуць, што чапляе, а што ўвогуле не варта нікому ніколі чытаць. Далей адбываліся розныя семінары – той час, калі я пісала, быў багаты на такія падзеі. Я думаю, усё гэта спрыяла творчасці і матывавала пісаць. Было цікава на чарговы семінар якога-небудзь фестывалю прынесці новенькае. Далей была Школа маладога літаратара пры Саюзе пісьменнікаў. Увогуле, я ўпэўненая, што недзе 95 адсоткаў маіх твораў прайшлі праз тую ці іншую рэдактуру. І калі ўжо дайшло да стварэння кнігі, то, прынамсі мне, усё было ясна з гэтымі творамі.
Да таго ж, і раней было некалькі спробаў стварыць кнігу. Напрыклад, я ўдзельнічала ў конкурсах з прызам у выглядзе выдання кнігі, але з розных прычын два разы не склалася. Але падчас адной з такіх спробаў у мяне адбылася рэдактарская сесія з Вальжынай Морт, цягам якой мы выкраслілі амаль палову тэкстаў, выбралі самыя ўдалыя метафары, ад якіх можна было далей адштурховаўцца, дапісаць ці перапісаць верш. Што, у прынцыпе, і здарылася з некаторымі творамі. Напрыклад, аб’яднаць некалькі вершаў пад назвай "Баба Маня" было яе ідэяй. На маю думку, гэты ход падкрэсліў сувязі і паралелі паміж тэкстамі, якія пісаліся асобна: слова "баба" факусуецца на тэме жаночай долі, а "Маня" аб’ядноўвае тры цэнтральныя вобразы вершаў: маю прабабулю, якую мы звалі бабай Маняй, Марыю Магдалену і Панну Марыю. Але гэты рэдактарскі файл паляжаў год ці два, і частка выкрасленых вершаў “адкрэслілася” назад.
Калі дайшло да кніжкі, я на той час ужо прызвычаілася да сяброўскіх сустрэч, да Школы літаратара – да такога групавога фармату, дзе некалькі чалавек абмяркоўваюць творы. Праз гэтую звычку, гэты найбольш камфортны для мяне фармат працы, я папрасіла трох чалавек быць маімі рэдактарамі, а дакладней – рэдактаркамі: Машу Бадзей, Дашу Бялькевіч і Крысціну Бандурыну.
Далей мы ўжо з імі сазвоньваліся і сустракаліся, каб рэдагаваць тэксты разам. Падчас працы я канчаткова ўпэўнілася ў сваім выбары, бо я вельмі люблю, калі ёсць дыскусіі і, можа, нават спрэчкі. Я веру, што толькі калі больш за два чалавекі нешта абмяркоўваюць, ёсць верагоднасць, што ты дакранешся да нейкай аб’ектыўнай рэальнасці, хаця менавіта паэзіі гэта не тычыцца. Я маю на ўвазе, што самае правільнае рашэнне можа прыйсці толькі тады, калі ёсць дыскусія з удзелам некалькіх людзей.
А: Звычайна ў кнігі толькі адзін рэдактар ці рэдактарка, а ў цябе іх тры. Чаму ты так вырашыла і як адважылася, ці думала ты пра тое, што ўсе гэтыя рэдактаркі – якія таксама і вельмі добрыя паэткі са сваім паэтычным светам – магчыма, паўплываюць на твае вершы, ці не баялася ты, што цябе ў гэтых вершах застанецца трошкі менш, чым магло б застацца?
Г: Часткова на гэтае пытанне я ўжо адказала. Але давай так: назаві мне чалавека ў беларускай літаратуры, які займаецца выключна рэдактурай паэзіі? Можа, я чагосьці не ведаю. Насамрэч, амаль усе, хто займаецца рэдактурай паэзіі – самі паэты ці паэткі. Верагоднасць быць задушаным чужой паэзіяй акурат большая, калі ў цябе адзін рэдактар. Магчыма, падчас рэдактуры мае рэдактаркі ў пэўным сэнсе былі адмежаваныя ад сваёй паэзіі. У любым выпадку, яны ведаюць мяне даўно, ад самага пачатку, яны ведаюць маю паэтыку, таму я думаю, што ім было лягчэй ва ўсё гэта занурыцца і працаваць з маімі тэкстамі, а не з іх уяўленнямі пра мае тэксты.
А: Пагаджуся, што іх галасоў у тваіх тэкстах амаль не чуваць, але дакладна чуваць голас Вальжыны Морт і, відавочна, гэта не апошні для цябе чалавек, і што ты любіш яе тэксты і, так ці іначай, наследуеш гэтай паэтыцы. Раскажы пра Вальжыну Морт у тваім паэтычным жыцці, наколькі яна важная для цябе і як табе ўдалося натхніцца, але нічога ў яе не капіраваць.
Г: Магчыма, яе відаць у маіх тэкстах таму, што я праўда вельмі шмат яе чытала. З яе тэкстамі так здарылася, ведаеш, як здараецца з сяброўствам ці каханнем. На пэўным этапе мне было вельмі блізкае тое, што яна пісала, найперш у эстэтычным плане, бо яна здзіўляе. А для мяне паэзія ў першую чаргу пра здзіўленне, пра нечаканыя словы побач. Як чытачцы, мне вельмі падабаецца яе паэзія, хаця мушу адзначыць, што гэта не заўсёды было так. Калі я ўпершыню пазнаёмілася з яе творамі, мне было агідна, я нічога не зразумела. Але паступова я вярталася да ейных тэкстаў, перачытвала столькі разоў, што запамінала на памяць. А пасля нехта згадае словы, якія былі ў вершы – і ты пачынаеш пракручваць гэты верш у галаве.
Магчыма, чуецца таксама і рэдактура Вальжыны, а не толькі мая начытанасць ейнымі тэкстамі. Бо былі некаторыя парады ад яе, якія я прыняла, і яны ёсць у кнізе.
А: Таксама твой паэт – Разанаў. Прынамсі ў кнізе ёсць адзін верш, які да яго адсылае. Ці з яго паэзіі твая метафізічнасць? Ці лягчэй табе даюцца кароткія вершы, калі можна так сказаць.
Г: Шчыра кажучы, Разанава я чытала нашмат менш, чым Морт. Я ніколі не спрабавала яму наследаваць, прынамсі, свядома. Але, паколькі гэтая асоба так ці інакш паўплывала на шмат якіх творцаў, праз іх гэтыя разанаўскія зерні маглі дайсці і да мяне. Наконт метафізічнасці – мяне проста гэта цікавіць, як істоту, якая спрабуе мысліць. І ў гэтым таксама я якраз і спрабую знайсці сэнс існавання жыцця і ўсяго, што ёсць. І гэта адбіваецца на маіх творах, як адбівалася на творах Разанава, магчыма, калі ён задаваўся тымі ж пытаннямі.
А кароткія вершы мне пісаць і праўда лягчэй, можа таму, што я лянівая. На маю думку – як я разумею працэс напісання вершаў – кароткі верш напісаць прасцей. Я ўвогуле люблю шчыльныя тэксты, можа, таму я паэтка і не пішу прозу. Хаця мая паэзія пачалася са спробы напісаць празаічны тэкст, падчас якой я зразумела, што ў ім зашмат слоў – і я сціснула яго да верша.
Я вельмі люблю паэзію за магчымасць выкінуць усе лішнія словы і пакінуць толькі самае галоўнае. Лепш, калі на тры словы там будзе дзевяць сэнсаў. А калі рабіць бóльшую форму, то сувязяў паміж словамі будзе больш – мне здаецца, што мая галава проста ўзарвецца, калі я перакрочу пэўны аб’ём у творы. Таму недзе на памеры ў кніжную старонку я спыняюся.
А: Якое месца ў тваім жыцці займае фальклор? Падзяліся нейкімі адкрыццямі, якія здарыліся ў тваім жыцці і паэзіі дзякуючы таму, што ты заглыбленая ў народную творчасць.
Г: Адна з прычын, чаму я палюбіла паэзію і стала пісаць, – іншасказальнасць. Я проста вельмі люблю загадкі. І ў пэўны час мне захацелася іх ствараць. Фальклору натуральна мець загадкі, там амаль усё зашыфравана кодамі, сустракаюцца жывёлы замест людзей, пэўныя дзеянні называюцца не так, як бы мы іх назвалі ў жыцці. Усё гэта натхняе мяне на паэзію, канешне.
Займаючыся беларускім фальклорам, сутыкаешся з беларускай мовай, з нейкімі яе амаль не вывучанымі глыбінямі, а таксама са свабодай выкарыстання мовы. Проста каб трапней выказацца зусім натуральна перакруціць слоўка ці граматыку.
А: Акрамя заглыбленасці ў памяць і мінулае, у тваёй кнізе шмат пра цялеснае, пра карані, яднанне мінулага і будучыні, пра каханне, жыццё і смерць. Што яшчэ сюды можна дадаць? Пра што табе ўвогуле цікава цяпер гаварыць як паэтцы?
Г: Пачну з канца. Цяпер я паэтка-маўчун. Я не пішу. Кніга, якая выйшла, складзеная з твораў, напісаных даволі даўно. Гады тры, а можа і чатыры, я нічога не пішу. Таму кніга выйшла запознена, але яна павінна была выляжацца ўвесь гэты час, каб сфармавацца.
Я б дадала ў гэты пералік Бога, там вельмі шмат пра яго (ці яе).
А: А можаш трохі больш расказаць пра цялеснае?
Г: Сапраўды, цялеснасці ў кнізе шмат. Цяжка сказаць, адкуль яна і навошта (смяецца). Напэўна, цяпер у паэзіі гаварыць толькі пра духоўнае – гэта маветон. Таму гэта мая такая спроба ўцялесніць эмоцыі. І, напэўна, свет больш матэрыялістычны, таму я, як і ўсе, таксама думаю пра матэрыю. Але магчыма гэта няпраўда. Я не ведаю. Я разгубілася.
А: Я люблю твае вершы ў тым ліку за магчымасць пошуку прыхаваных паміж слоў сэнсаў. Ты вельмі лёгка абыходзішся з мовай, але, у той жа час, за ўсім гэтым відаць працу. Што для цябе гэтая гульня з мовай і ці гульня гэта ўвогуле?
Г: Мяне зачапіла вось гэтае "відаць працу". Цікава, ці мусіць быць бачна, што над вершам працавалі?
А: Залежыць ад верша. Я думаю, нават калі відаць, што над вершам працавалі, у цябе не павінна ўзнікаць нейкіх пытанняў да гэтай працы. Не павінна ўзнікаць адчування штучнасці.
Я задаю гэтае пытанне ў звязку з тваім вершам "communio". На маю думку, тут найбольш відаць гэтая праца ці пошук, але тут не мае месца штучнасці.
Г: Менавіта гэты верш – апошні з напісаных. Я яго пісала з аднаго вобраза са старога верша, які я не магла цалкам узяць у кнігу, але і не магла проста так пакінуць. Якраз апошнія гады паэзія была для мяне працай. Я не ведала, які я напішу верш. Звычайна я адштурхоўвалася менавіта ад мовы: не ад вобразаў, не ад пачуццяў ці здарэнняў, а ад слова ці радка, за якімі я ішла. Можа быць, раней у маіх вершах было больш прасторы і дыхання. Над гэтым вершам я "працавала", але мне страшна падабаецца вынік. Я атрымала асалоду падчас напісання.
А: "Памяць – рахманы парфумер". Якія пахі ў твайго мінулага?
Г: Цікавае пытанне, улічваючы, што ў мяне ўвогуле дрэнна з пахамі, я іх адчуваю, мабыць, на некалькі ўзроўняў менш, чым іншыя людзі.
З мінулага я магу прыгадаць адзін пах, які ўсё жыццё будзе мець толькі адну асацыяцыю: гэта пах драўлянага пілавання. Мой дзед рабіў чаўны. У Браславе, дзе ён жыў, і дзе я бегала малая па двары, паўсюль было нейкае пілаванне – і той асаблівы пах, не такі, як у цэлага дрэва. Калі я чую гэты пах – прыгадваю дзеда, хаця мы не былі ў блізкіх стасунках, я нават не памятаю, ці ўвогуле мы з ім размаўлялі. Мы проста існавалі ў жыцці адно аднаго.
А: Наколькі цікава/цяжка жыць навобмацак і як гэта – па Брайлю чытаць людзей?
Г: Тое, што я так напісала, не значыць, што я так жыву (смяецца). Напэўна, я зусім не тактыльны чалавек. Прынаймней, ініцыяваць тактыльны кантакт мне не ўласціва. Ну і з Сусветам я ў асноўным узаемадзейнічаю праз словы. Я слухаю словы, вымаўляю словы, пішу словы, чытаю словы. А кранаюся ўсяго даволі рэдка. Таму верш не пра мяне.
А: Не хацеў задаваць гэтае пытанне, але чаму "Цела мігдалу"?
Г: Магічным чынам калісьці мяне зачапіла слова мігдал. Чаму? Нават не ўспомню. Можа таму, што я проста любіла есці мігдалы (смяецца). Мне падабаецца, што ўнутры арэх светлы і гладкі, з далікатным смакам, а звонку – шурпаты і непрыгожы. Можа быць, гэта заклік зазірнуць усярэдзіну. А ўвогуле – узяць за звычку зазіраць углыб: людзей, кніг і з’яў. Чаму цела? Першапачаткова я хацела назваць кнігу "Corpus amygdalae" – на лаціне. Па-першае, каб была больш відавочнай спасылка на пэўную рэлігійнасць кнігі. Па-другое, я думала пра міндалевіднае цела ў мозгу чалавека, якое адказвае за эмоцыі. Паколькі паэзія будуецца збольшага на эмоцыях і пра іх пішацца, то гэтая спасылка мне падалася вартай для назвы паэтычнай кнігі.
А: А як у кнізе з’явіліся пераклады?
Г: Ведаеш, было ў мяне такое хобі літаратарскае – пачытаць чужыя вершыкі. Так я натрапіла на вершы Лоўрэнса. Хаця не. Напэўна, калі я ўжо мела на думцы кніжку з калямігдалавай назвай, то пачала рабіць такое даследаванне і знайшла гэтыя вершы. У іх было ўсё тое, пра што я думаю і пішу. Таму мне падалося вельмі дарэчным перакласці іх і змясціць у кнізе.
А: Перад большасцю вершаў у кнізе знак бясконцасці. Што ты ў гэта ўкладала, акрамя відавочнага сэнсу, і чаму знак не паўсюль.
Г: Адказ будзе тэхнічны і без таямніцы. Насамрэч, я нічога ў гэта не ўкладала, прынамсі спачатку. Падчас вёрсткі мы вырашылі неяк абазначыць творы без назваў. Класічныя зорачкі мне не падабаліся, і вярстальнік сам прыдумаў выкарыстаць гэты знак.Мне гэта спадабалася, асабліва як гэта рыфмуецца з апошнім вершам – "360", які быццам вяртае да пачатку. Думаю, паэзія так і чытаецца – бясконца. І калі ты дачытаў да апошняга радка, то варта вярнуцца да першага. Чытаць паэтычную кнігу адзін раз не мае сэнсу. Сэнс менавіта ў перачытванні.
Тэкст: Артур Камароўскі
А: Раскажы, калі ласка, пра момант, калі ты ўсвядоміла: у мяне будзе кніга.
Г: Я думаю, што гэтае разуменне да мяне прыйшло ўжо тады, калі я адчула, што мае вершы нечага вартыя. Усё свядомае паэтычнае жыццё я ведала, што, рана ці позна, кніжка ў мяне будзе.
А: То бок, канкрэтнага моманту не было? Ведаеш, бывае, сядзіш – і раптам прыходзіць нейкая думка, рэзкае ўсведамленне чагосьці.
Г: Не. Можа быць, гэтая ідэнтычнасць паэткі прыходзіла паступова. Магчыма, разам з гэтай ідэнтычнасцю і прыйшло ўсведамленне. Цяжка сказаць. Але тое веданне – яно было. Я проста ведала, што калісьці ў мяне будзе кніга, бо гэта натуральная з’ява для паэтаў і паэтак майго асяроддзя.
А: Цікава. Ты кажаш, што ведала, што кніга будзе. Пры гэтым, наколькі я памятаю, ты даволі крытычна ставішся да сваіх вершаў. Магчыма, гэта таксама прычына таго, што ты так доўга рыхтавала кнігу. Раскажы, як ты выбірала тэксты, як яны рэдагаваліся, і, што мяне асабліва цікавіць, як і чаму адбылася трансфармацыя верша "Магдаліна" ў верш "Баба Маня".
Г: Насамрэч, сувязі паміж маёй самакрытычнасцю і доўгім нараджэннем кнігі няма. Я думаю, тут, хутчэй, справа ў тым, што я не шматслоўны аўтар. Не тое каб я нешта пісала і пасля праз сваю самакрытычнасць гэта адкідала. Такое здаралася рэдка. Я пісала вершы, адразу іх рэдагавала. Пасля яны праходзілі праз сяброўскія паэтычныя сустрэчы. Мы збіраліся і чыталі творы адно аднаго: радзілі, што пакінуць, а што выкінуць, што чапляе, а што ўвогуле не варта нікому ніколі чытаць. Далей адбываліся розныя семінары – той час, калі я пісала, быў багаты на такія падзеі. Я думаю, усё гэта спрыяла творчасці і матывавала пісаць. Было цікава на чарговы семінар якога-небудзь фестывалю прынесці новенькае. Далей была Школа маладога літаратара пры Саюзе пісьменнікаў. Увогуле, я ўпэўненая, што недзе 95 адсоткаў маіх твораў прайшлі праз тую ці іншую рэдактуру. І калі ўжо дайшло да стварэння кнігі, то, прынамсі мне, усё было ясна з гэтымі творамі.
Да таго ж, і раней было некалькі спробаў стварыць кнігу. Напрыклад, я ўдзельнічала ў конкурсах з прызам у выглядзе выдання кнігі, але з розных прычын два разы не склалася. Але падчас адной з такіх спробаў у мяне адбылася рэдактарская сесія з Вальжынай Морт, цягам якой мы выкраслілі амаль палову тэкстаў, выбралі самыя ўдалыя метафары, ад якіх можна было далей адштурховаўцца, дапісаць ці перапісаць верш. Што, у прынцыпе, і здарылася з некаторымі творамі. Напрыклад, аб’яднаць некалькі вершаў пад назвай "Баба Маня" было яе ідэяй. На маю думку, гэты ход падкрэсліў сувязі і паралелі паміж тэкстамі, якія пісаліся асобна: слова "баба" факусуецца на тэме жаночай долі, а "Маня" аб’ядноўвае тры цэнтральныя вобразы вершаў: маю прабабулю, якую мы звалі бабай Маняй, Марыю Магдалену і Панну Марыю. Але гэты рэдактарскі файл паляжаў год ці два, і частка выкрасленых вершаў “адкрэслілася” назад.
Калі дайшло да кніжкі, я на той час ужо прызвычаілася да сяброўскіх сустрэч, да Школы літаратара – да такога групавога фармату, дзе некалькі чалавек абмяркоўваюць творы. Праз гэтую звычку, гэты найбольш камфортны для мяне фармат працы, я папрасіла трох чалавек быць маімі рэдактарамі, а дакладней – рэдактаркамі: Машу Бадзей, Дашу Бялькевіч і Крысціну Бандурыну.
Далей мы ўжо з імі сазвоньваліся і сустракаліся, каб рэдагаваць тэксты разам. Падчас працы я канчаткова ўпэўнілася ў сваім выбары, бо я вельмі люблю, калі ёсць дыскусіі і, можа, нават спрэчкі. Я веру, што толькі калі больш за два чалавекі нешта абмяркоўваюць, ёсць верагоднасць, што ты дакранешся да нейкай аб’ектыўнай рэальнасці, хаця менавіта паэзіі гэта не тычыцца. Я маю на ўвазе, што самае правільнае рашэнне можа прыйсці толькі тады, калі ёсць дыскусія з удзелам некалькіх людзей.
А: Звычайна ў кнігі толькі адзін рэдактар ці рэдактарка, а ў цябе іх тры. Чаму ты так вырашыла і як адважылася, ці думала ты пра тое, што ўсе гэтыя рэдактаркі – якія таксама і вельмі добрыя паэткі са сваім паэтычным светам – магчыма, паўплываюць на твае вершы, ці не баялася ты, што цябе ў гэтых вершах застанецца трошкі менш, чым магло б застацца?
Г: Часткова на гэтае пытанне я ўжо адказала. Але давай так: назаві мне чалавека ў беларускай літаратуры, які займаецца выключна рэдактурай паэзіі? Можа, я чагосьці не ведаю. Насамрэч, амаль усе, хто займаецца рэдактурай паэзіі – самі паэты ці паэткі. Верагоднасць быць задушаным чужой паэзіяй акурат большая, калі ў цябе адзін рэдактар. Магчыма, падчас рэдактуры мае рэдактаркі ў пэўным сэнсе былі адмежаваныя ад сваёй паэзіі. У любым выпадку, яны ведаюць мяне даўно, ад самага пачатку, яны ведаюць маю паэтыку, таму я думаю, што ім было лягчэй ва ўсё гэта занурыцца і працаваць з маімі тэкстамі, а не з іх уяўленнямі пра мае тэксты.
А: Пагаджуся, што іх галасоў у тваіх тэкстах амаль не чуваць, але дакладна чуваць голас Вальжыны Морт і, відавочна, гэта не апошні для цябе чалавек, і што ты любіш яе тэксты і, так ці іначай, наследуеш гэтай паэтыцы. Раскажы пра Вальжыну Морт у тваім паэтычным жыцці, наколькі яна важная для цябе і як табе ўдалося натхніцца, але нічога ў яе не капіраваць.
Г: Магчыма, яе відаць у маіх тэкстах таму, што я праўда вельмі шмат яе чытала. З яе тэкстамі так здарылася, ведаеш, як здараецца з сяброўствам ці каханнем. На пэўным этапе мне было вельмі блізкае тое, што яна пісала, найперш у эстэтычным плане, бо яна здзіўляе. А для мяне паэзія ў першую чаргу пра здзіўленне, пра нечаканыя словы побач. Як чытачцы, мне вельмі падабаецца яе паэзія, хаця мушу адзначыць, што гэта не заўсёды было так. Калі я ўпершыню пазнаёмілася з яе творамі, мне было агідна, я нічога не зразумела. Але паступова я вярталася да ейных тэкстаў, перачытвала столькі разоў, што запамінала на памяць. А пасля нехта згадае словы, якія былі ў вершы – і ты пачынаеш пракручваць гэты верш у галаве.
Магчыма, чуецца таксама і рэдактура Вальжыны, а не толькі мая начытанасць ейнымі тэкстамі. Бо былі некаторыя парады ад яе, якія я прыняла, і яны ёсць у кнізе.
А: Таксама твой паэт – Разанаў. Прынамсі ў кнізе ёсць адзін верш, які да яго адсылае. Ці з яго паэзіі твая метафізічнасць? Ці лягчэй табе даюцца кароткія вершы, калі можна так сказаць.
Г: Шчыра кажучы, Разанава я чытала нашмат менш, чым Морт. Я ніколі не спрабавала яму наследаваць, прынамсі, свядома. Але, паколькі гэтая асоба так ці інакш паўплывала на шмат якіх творцаў, праз іх гэтыя разанаўскія зерні маглі дайсці і да мяне. Наконт метафізічнасці – мяне проста гэта цікавіць, як істоту, якая спрабуе мысліць. І ў гэтым таксама я якраз і спрабую знайсці сэнс існавання жыцця і ўсяго, што ёсць. І гэта адбіваецца на маіх творах, як адбівалася на творах Разанава, магчыма, калі ён задаваўся тымі ж пытаннямі.
А кароткія вершы мне пісаць і праўда лягчэй, можа таму, што я лянівая. На маю думку – як я разумею працэс напісання вершаў – кароткі верш напісаць прасцей. Я ўвогуле люблю шчыльныя тэксты, можа, таму я паэтка і не пішу прозу. Хаця мая паэзія пачалася са спробы напісаць празаічны тэкст, падчас якой я зразумела, што ў ім зашмат слоў – і я сціснула яго да верша.
Я вельмі люблю паэзію за магчымасць выкінуць усе лішнія словы і пакінуць толькі самае галоўнае. Лепш, калі на тры словы там будзе дзевяць сэнсаў. А калі рабіць бóльшую форму, то сувязяў паміж словамі будзе больш – мне здаецца, што мая галава проста ўзарвецца, калі я перакрочу пэўны аб’ём у творы. Таму недзе на памеры ў кніжную старонку я спыняюся.
А: Якое месца ў тваім жыцці займае фальклор? Падзяліся нейкімі адкрыццямі, якія здарыліся ў тваім жыцці і паэзіі дзякуючы таму, што ты заглыбленая ў народную творчасць.
Г: Адна з прычын, чаму я палюбіла паэзію і стала пісаць, – іншасказальнасць. Я проста вельмі люблю загадкі. І ў пэўны час мне захацелася іх ствараць. Фальклору натуральна мець загадкі, там амаль усё зашыфравана кодамі, сустракаюцца жывёлы замест людзей, пэўныя дзеянні называюцца не так, як бы мы іх назвалі ў жыцці. Усё гэта натхняе мяне на паэзію, канешне.
Займаючыся беларускім фальклорам, сутыкаешся з беларускай мовай, з нейкімі яе амаль не вывучанымі глыбінямі, а таксама са свабодай выкарыстання мовы. Проста каб трапней выказацца зусім натуральна перакруціць слоўка ці граматыку.
А: Акрамя заглыбленасці ў памяць і мінулае, у тваёй кнізе шмат пра цялеснае, пра карані, яднанне мінулага і будучыні, пра каханне, жыццё і смерць. Што яшчэ сюды можна дадаць? Пра што табе ўвогуле цікава цяпер гаварыць як паэтцы?
Г: Пачну з канца. Цяпер я паэтка-маўчун. Я не пішу. Кніга, якая выйшла, складзеная з твораў, напісаных даволі даўно. Гады тры, а можа і чатыры, я нічога не пішу. Таму кніга выйшла запознена, але яна павінна была выляжацца ўвесь гэты час, каб сфармавацца.
Я б дадала ў гэты пералік Бога, там вельмі шмат пра яго (ці яе).
А: А можаш трохі больш расказаць пра цялеснае?
Г: Сапраўды, цялеснасці ў кнізе шмат. Цяжка сказаць, адкуль яна і навошта (смяецца). Напэўна, цяпер у паэзіі гаварыць толькі пра духоўнае – гэта маветон. Таму гэта мая такая спроба ўцялесніць эмоцыі. І, напэўна, свет больш матэрыялістычны, таму я, як і ўсе, таксама думаю пра матэрыю. Але магчыма гэта няпраўда. Я не ведаю. Я разгубілася.
А: Я люблю твае вершы ў тым ліку за магчымасць пошуку прыхаваных паміж слоў сэнсаў. Ты вельмі лёгка абыходзішся з мовай, але, у той жа час, за ўсім гэтым відаць працу. Што для цябе гэтая гульня з мовай і ці гульня гэта ўвогуле?
Г: Мяне зачапіла вось гэтае "відаць працу". Цікава, ці мусіць быць бачна, што над вершам працавалі?
А: Залежыць ад верша. Я думаю, нават калі відаць, што над вершам працавалі, у цябе не павінна ўзнікаць нейкіх пытанняў да гэтай працы. Не павінна ўзнікаць адчування штучнасці.
Я задаю гэтае пытанне ў звязку з тваім вершам "communio". На маю думку, тут найбольш відаць гэтая праца ці пошук, але тут не мае месца штучнасці.
Г: Менавіта гэты верш – апошні з напісаных. Я яго пісала з аднаго вобраза са старога верша, які я не магла цалкам узяць у кнігу, але і не магла проста так пакінуць. Якраз апошнія гады паэзія была для мяне працай. Я не ведала, які я напішу верш. Звычайна я адштурхоўвалася менавіта ад мовы: не ад вобразаў, не ад пачуццяў ці здарэнняў, а ад слова ці радка, за якімі я ішла. Можа быць, раней у маіх вершах было больш прасторы і дыхання. Над гэтым вершам я "працавала", але мне страшна падабаецца вынік. Я атрымала асалоду падчас напісання.
А: "Памяць – рахманы парфумер". Якія пахі ў твайго мінулага?
Г: Цікавае пытанне, улічваючы, што ў мяне ўвогуле дрэнна з пахамі, я іх адчуваю, мабыць, на некалькі ўзроўняў менш, чым іншыя людзі.
З мінулага я магу прыгадаць адзін пах, які ўсё жыццё будзе мець толькі адну асацыяцыю: гэта пах драўлянага пілавання. Мой дзед рабіў чаўны. У Браславе, дзе ён жыў, і дзе я бегала малая па двары, паўсюль было нейкае пілаванне – і той асаблівы пах, не такі, як у цэлага дрэва. Калі я чую гэты пах – прыгадваю дзеда, хаця мы не былі ў блізкіх стасунках, я нават не памятаю, ці ўвогуле мы з ім размаўлялі. Мы проста існавалі ў жыцці адно аднаго.
А: Наколькі цікава/цяжка жыць навобмацак і як гэта – па Брайлю чытаць людзей?
Г: Тое, што я так напісала, не значыць, што я так жыву (смяецца). Напэўна, я зусім не тактыльны чалавек. Прынаймней, ініцыяваць тактыльны кантакт мне не ўласціва. Ну і з Сусветам я ў асноўным узаемадзейнічаю праз словы. Я слухаю словы, вымаўляю словы, пішу словы, чытаю словы. А кранаюся ўсяго даволі рэдка. Таму верш не пра мяне.
А: Не хацеў задаваць гэтае пытанне, але чаму "Цела мігдалу"?
Г: Магічным чынам калісьці мяне зачапіла слова мігдал. Чаму? Нават не ўспомню. Можа таму, што я проста любіла есці мігдалы (смяецца). Мне падабаецца, што ўнутры арэх светлы і гладкі, з далікатным смакам, а звонку – шурпаты і непрыгожы. Можа быць, гэта заклік зазірнуць усярэдзіну. А ўвогуле – узяць за звычку зазіраць углыб: людзей, кніг і з’яў. Чаму цела? Першапачаткова я хацела назваць кнігу "Corpus amygdalae" – на лаціне. Па-першае, каб была больш відавочнай спасылка на пэўную рэлігійнасць кнігі. Па-другое, я думала пра міндалевіднае цела ў мозгу чалавека, якое адказвае за эмоцыі. Паколькі паэзія будуецца збольшага на эмоцыях і пра іх пішацца, то гэтая спасылка мне падалася вартай для назвы паэтычнай кнігі.
А: А як у кнізе з’явіліся пераклады?
Г: Ведаеш, было ў мяне такое хобі літаратарскае – пачытаць чужыя вершыкі. Так я натрапіла на вершы Лоўрэнса. Хаця не. Напэўна, калі я ўжо мела на думцы кніжку з калямігдалавай назвай, то пачала рабіць такое даследаванне і знайшла гэтыя вершы. У іх было ўсё тое, пра што я думаю і пішу. Таму мне падалося вельмі дарэчным перакласці іх і змясціць у кнізе.
А: Перад большасцю вершаў у кнізе знак бясконцасці. Што ты ў гэта ўкладала, акрамя відавочнага сэнсу, і чаму знак не паўсюль.
Г: Адказ будзе тэхнічны і без таямніцы. Насамрэч, я нічога ў гэта не ўкладала, прынамсі спачатку. Падчас вёрсткі мы вырашылі неяк абазначыць творы без назваў. Класічныя зорачкі мне не падабаліся, і вярстальнік сам прыдумаў выкарыстаць гэты знак.Мне гэта спадабалася, асабліва як гэта рыфмуецца з апошнім вершам – "360", які быццам вяртае да пачатку. Думаю, паэзія так і чытаецца – бясконца. І калі ты дачытаў да апошняга радка, то варта вярнуцца да першага. Чытаць паэтычную кнігу адзін раз не мае сэнсу. Сэнс менавіта ў перачытванні.
Тэкст: Артур Камароўскі
Фота Івана Іванчанкі
Цяпер я паэтка-маўчун
Фота: Дар'я Нямковіч
Набыць кнігу Ганны Шакель "Цела мігдалу" можна тут:
"Кніжная шафа": Мінск, пр-т Дзяржынскага, 9