Ён мог бы пражыць нашмат больш. У прынцыпе, яны ўсе маглі... Але камусьці з іх не далі шанцу — і расстралялі. Багуна адправілі ў канцлагер, па дарозе ў які ён памёр, перажыўшы сваіх расстраляных сяброў толькі на некалькі месяцаў.
Уявіце сабе чалавека, які прыдумаў "Таварыства аматараў выпіць і закусіць". Якім ён павінен быць? Напэўна ж, вясёлым, жыццярадасным, гумарным і вострым на слова. Прынамсі, такі партрэт адразу складваецца ў маёй галаве. І мо ў жыцці Багун такім і быў (ці хацеў здавацца такім), але ж ледзь не ў кожным вершы ягоным — туга, смутак, смерць... Што, канешне, не дзіўна: нават сляпы і глухі ў часы рэпрэсій усё адно адчуе, што не месца для радасці. А яны, маладыя паэты 1930-х, вымушаныя былі гэтую радасць імітаваць і прадукаваць у нечуваных маштабах.
Часам я думаю: ці адчувалі яны нянавісць? З якімі думкамі пісалі той ці іншы верш пра "светлую савецкую будучыню" пасля таго, як іх сябры знікалі ў засценках НКУСа? Мы гэтага, вядома, не дазнаемся, бо ніхто б не наважыўся ўголас прамовіць такія рэчы. Таму застаецца толькі здагадвацца, будаваць на гэтых здагадках свае тэорыі і шукаць ім пацвярджэнне паміж радкоў.
Яшчэ жывы, Міхась Багун ужо бачыў смерць. Не-не ды прамільгне ў яго, як і ў многіх іншых, прадчуванне нешчаслівага фіналу: "Сэрца, спявай / Пра любы край, / Пра тых, што так, / Як мы, любілі, / Ішлі што ў бой / І галавой / За шчасце нашае плацілі". За што ён быў, гэты кароткі бой?
Чытаючы пра тое, як упарта яны, маладыя "тавізаўцы", якія часта збіраліся на кватэры ў Багуна, ператваралі сябе ў багему — насуперак разгромным рэцэнзіям і крыклівым артыкулам-даносам — я думаю, што зусім не за бальшавіцкую справу яны заўзелі. І той жа Багун, пра якога казалі, што меў заўсёды пры сабе "ідэалагічна правільныя вершы" на той ці іншы выпадак; Багун, у якога нават зборнікі называліся "Рэха бур" і "Рэвалюцыя" (здавалася б, куды ўжо правільней?), адным сваім існаваннем быў пратэстам супраць сацрэалістычнай "турмы" саветаў. За гэта — за сваю несавецкасць — ён і пайшоў пад нож адным з першых "багемных".
Паэт памірае — але вершы яго застаюцца. І тыя, у якіх там-сям мільгаюць палымянасць, найграны аптымізм з верай у адзіна магчымае савецкае шчасце — можа быць, яшчэ больш дакладныя, больш каштоўныя дакументы часу, чым іншыя, у якіх гаворыць і расстаўляе паўзы сама Паэзія. Каштоўнасць іх, як у кэралаўскім крывым люстэрку, заключаецца ў скажэнні яе (Паэзіі) аблічча, праз якое праглядаюцца абрысы людзей у фуражках. Але для нас самымі дарагімі, безумоўна, застануцца радкі, не кранутыя ценем цэнзара. Радкі, якіх, як і гадоў у жыццяпісе Міхася Багуна, магло быць нашмат больш.
Крысціна Бандурына
Сэрца спявае
Крылом зары ўзмахнула ранне...
Было што ў ноч, ці не было,
А струнай сонечных ігранне
Да краю сэрца наліло.
Сэрца, спявай
Пра ясны край,
Дзе болей радасці,
Чым злосці,
Дзе сонца ёсць,
Дзе маладосць
Спявае песні
Маладосці.
Душа ў жалеза не закута,
І я бываю толькі рад,
Калі ў ёй госціць светлы смутак—
Любові шчырай меншы брат.
Ён шэпча мне пра шчасця веліч,
Пра боль загублены ў імгле,
І што пачуцці не ўчарсцвелі,
Як хлеб, забыты на стале.
З-пад варты помнікаў падгнілых
Устаюць, як след апошніх змог,
Травой укрытыя магілы
Абапал сонечных дарог.
Сэрца, спявай
Пра любы край,
Пра тых, што так,
Як мы, любілі,
Ішлі што ў бой
І галавой
За шчасце нашае плацілі.
***
Залатая,
ў звонкім лісці,
не хавай сумлівых дум:
я сягоння,
як калісьці,
да цябе не падыду.
І не сяду
на ўзмежак
ля дарожанек-крыжоў,
а тугу сваю зарэжу
песні кованым нажом!
І над гэтым дзіўным трупам,
не пакінутым на здзек,
я пастаўлю чорным слупам
свае песні аб тузе.
Ну а сам
пайду туды, дзе
людзі твораць новы свет,
мне насустрач радасць выйдзе
ў іскрах сонечных завей.
І ва ўсмешках перамогі
захістаецца зямля,
і збягуцца ўсе дарогі
для мяне ў адзіны шлях,
што вядзе да сонца проста
праз змаганняў буйны гай...
...Дык прымай жа гэту ростань,
ты, асенняя туга!
Бо сягоння, як калісьці,
да цябе я не прыйду
і не буду ў звонкім лісці
песціць грудзі сумных дум.
А адрокшыся трывогі,
пакахаўшы рань-зару,
буду славіць да знямогі
маладую Беларусь!
(1927)
Трыялет
Звіняць навостраныя косы,
І малады квітнее дзень,
Там,
Дзе пад сонцам нікне цень,
Звіняць навостраныя косы.
Няма тугі!
Няма нідзе!
Кладуцца травы ў пракосы.
Звіняць навостраныя косы,
І малады квітнее дзень.
(1927)
***
Там,
дзе змрок залатымі зубамі
загрызаюць насмерць ліхтары, —
чалавечая замець
пляміць
азёры бліскучых вітрын.
Там,
дзе ў сэрцы скрыжованых вуліц
чалавечая плешча рака —
цябе ў паркалёвай кашулі
я спаткаў.
..................................
Тапталі мы слізкія спіны
скрыжованых вуліц-гадзюк,
і месяц над горадам ўскінуў
сваю залатую ладдзю.
(1927)
Ціхія ночы
Вясна і ноч...
Такая ноч,
Якіх пад месяцам нямнога,
Цячэ пахучае віно
Над атуманенай дарогай.
І грудзі п'юць кляновы пах
Кілішкам радасці і волі,
І месяц, выплыўшы на дах,
Ў кудлатай сіні засваволіў.
Вясна і ноч...
Растуць ў палёх
Сляпыя крылы летуценняў,
А ў далях свецяцца,
Як лёд,
Азёр люстраных светацені.
(1928)
***
Хтось разліў над дахам лесу
Ціхай радасці зару,
І зямлю гушкае месяц
На далонях белых рук.
Кожны куст у срэбры тоне,
Ўюцца цені нечых мар...
Стромкіх хвой сівыя скроні
Малаком заліў туман.
Добра ноччу далі мераць,
Йсці ў прадмесячны прасцяг,
Паланець дзіцячай верай
Ў светларадаснасць жыцця,
Наліваць вясною грудзі,
Абмываць туманам твар
І глядзець, як месяц блудзіць
У натоўпе мяккіх хмар!
(1928)
Уявіце сабе чалавека, які прыдумаў "Таварыства аматараў выпіць і закусіць". Якім ён павінен быць? Напэўна ж, вясёлым, жыццярадасным, гумарным і вострым на слова. Прынамсі, такі партрэт адразу складваецца ў маёй галаве. І мо ў жыцці Багун такім і быў (ці хацеў здавацца такім), але ж ледзь не ў кожным вершы ягоным — туга, смутак, смерць... Што, канешне, не дзіўна: нават сляпы і глухі ў часы рэпрэсій усё адно адчуе, што не месца для радасці. А яны, маладыя паэты 1930-х, вымушаныя былі гэтую радасць імітаваць і прадукаваць у нечуваных маштабах.
Часам я думаю: ці адчувалі яны нянавісць? З якімі думкамі пісалі той ці іншы верш пра "светлую савецкую будучыню" пасля таго, як іх сябры знікалі ў засценках НКУСа? Мы гэтага, вядома, не дазнаемся, бо ніхто б не наважыўся ўголас прамовіць такія рэчы. Таму застаецца толькі здагадвацца, будаваць на гэтых здагадках свае тэорыі і шукаць ім пацвярджэнне паміж радкоў.
Яшчэ жывы, Міхась Багун ужо бачыў смерць. Не-не ды прамільгне ў яго, як і ў многіх іншых, прадчуванне нешчаслівага фіналу: "Сэрца, спявай / Пра любы край, / Пра тых, што так, / Як мы, любілі, / Ішлі што ў бой / І галавой / За шчасце нашае плацілі". За што ён быў, гэты кароткі бой?
Чытаючы пра тое, як упарта яны, маладыя "тавізаўцы", якія часта збіраліся на кватэры ў Багуна, ператваралі сябе ў багему — насуперак разгромным рэцэнзіям і крыклівым артыкулам-даносам — я думаю, што зусім не за бальшавіцкую справу яны заўзелі. І той жа Багун, пра якога казалі, што меў заўсёды пры сабе "ідэалагічна правільныя вершы" на той ці іншы выпадак; Багун, у якога нават зборнікі называліся "Рэха бур" і "Рэвалюцыя" (здавалася б, куды ўжо правільней?), адным сваім існаваннем быў пратэстам супраць сацрэалістычнай "турмы" саветаў. За гэта — за сваю несавецкасць — ён і пайшоў пад нож адным з першых "багемных".
Паэт памірае — але вершы яго застаюцца. І тыя, у якіх там-сям мільгаюць палымянасць, найграны аптымізм з верай у адзіна магчымае савецкае шчасце — можа быць, яшчэ больш дакладныя, больш каштоўныя дакументы часу, чым іншыя, у якіх гаворыць і расстаўляе паўзы сама Паэзія. Каштоўнасць іх, як у кэралаўскім крывым люстэрку, заключаецца ў скажэнні яе (Паэзіі) аблічча, праз якое праглядаюцца абрысы людзей у фуражках. Але для нас самымі дарагімі, безумоўна, застануцца радкі, не кранутыя ценем цэнзара. Радкі, якіх, як і гадоў у жыццяпісе Міхася Багуна, магло быць нашмат больш.
Крысціна Бандурына
Сэрца спявае
Крылом зары ўзмахнула ранне...
Было што ў ноч, ці не было,
А струнай сонечных ігранне
Да краю сэрца наліло.
Сэрца, спявай
Пра ясны край,
Дзе болей радасці,
Чым злосці,
Дзе сонца ёсць,
Дзе маладосць
Спявае песні
Маладосці.
Душа ў жалеза не закута,
І я бываю толькі рад,
Калі ў ёй госціць светлы смутак—
Любові шчырай меншы брат.
Ён шэпча мне пра шчасця веліч,
Пра боль загублены ў імгле,
І што пачуцці не ўчарсцвелі,
Як хлеб, забыты на стале.
З-пад варты помнікаў падгнілых
Устаюць, як след апошніх змог,
Травой укрытыя магілы
Абапал сонечных дарог.
Сэрца, спявай
Пра любы край,
Пра тых, што так,
Як мы, любілі,
Ішлі што ў бой
І галавой
За шчасце нашае плацілі.
***
Залатая,
ў звонкім лісці,
не хавай сумлівых дум:
я сягоння,
як калісьці,
да цябе не падыду.
І не сяду
на ўзмежак
ля дарожанек-крыжоў,
а тугу сваю зарэжу
песні кованым нажом!
І над гэтым дзіўным трупам,
не пакінутым на здзек,
я пастаўлю чорным слупам
свае песні аб тузе.
Ну а сам
пайду туды, дзе
людзі твораць новы свет,
мне насустрач радасць выйдзе
ў іскрах сонечных завей.
І ва ўсмешках перамогі
захістаецца зямля,
і збягуцца ўсе дарогі
для мяне ў адзіны шлях,
што вядзе да сонца проста
праз змаганняў буйны гай...
...Дык прымай жа гэту ростань,
ты, асенняя туга!
Бо сягоння, як калісьці,
да цябе я не прыйду
і не буду ў звонкім лісці
песціць грудзі сумных дум.
А адрокшыся трывогі,
пакахаўшы рань-зару,
буду славіць да знямогі
маладую Беларусь!
(1927)
Трыялет
Звіняць навостраныя косы,
І малады квітнее дзень,
Там,
Дзе пад сонцам нікне цень,
Звіняць навостраныя косы.
Няма тугі!
Няма нідзе!
Кладуцца травы ў пракосы.
Звіняць навостраныя косы,
І малады квітнее дзень.
(1927)
***
Там,
дзе змрок залатымі зубамі
загрызаюць насмерць ліхтары, —
чалавечая замець
пляміць
азёры бліскучых вітрын.
Там,
дзе ў сэрцы скрыжованых вуліц
чалавечая плешча рака —
цябе ў паркалёвай кашулі
я спаткаў.
..................................
Тапталі мы слізкія спіны
скрыжованых вуліц-гадзюк,
і месяц над горадам ўскінуў
сваю залатую ладдзю.
(1927)
Ціхія ночы
Вясна і ноч...
Такая ноч,
Якіх пад месяцам нямнога,
Цячэ пахучае віно
Над атуманенай дарогай.
І грудзі п'юць кляновы пах
Кілішкам радасці і волі,
І месяц, выплыўшы на дах,
Ў кудлатай сіні засваволіў.
Вясна і ноч...
Растуць ў палёх
Сляпыя крылы летуценняў,
А ў далях свецяцца,
Як лёд,
Азёр люстраных светацені.
(1928)
***
Хтось разліў над дахам лесу
Ціхай радасці зару,
І зямлю гушкае месяц
На далонях белых рук.
Кожны куст у срэбры тоне,
Ўюцца цені нечых мар...
Стромкіх хвой сівыя скроні
Малаком заліў туман.
Добра ноччу далі мераць,
Йсці ў прадмесячны прасцяг,
Паланець дзіцячай верай
Ў светларадаснасць жыцця,
Наліваць вясною грудзі,
Абмываць туманам твар
І глядзець, як месяц блудзіць
У натоўпе мяккіх хмар!
(1928)
Сляпыя крылы летуценняў
Міхась Багун
Крысціна Бандурына